بررسی آمارهای تجارت خارجی و جذب سرمایه‌گذاری در مناطق آزاد فعال کشور نشان می‌دهد همچنان این مناطق نقش‌آفرینی مناسبی در اقتصاد کلان کشور ندارند. چرایی عدم تحقق اهداف مناطق آزاد ایران مجموعه‌ای از مسائل سیاست‌گذاری تا اجرا را در بر می‌گیرد که می‌توان به مواردی نظیر غلبه اهداف محلی بر اهداف ملی، سازکار غلط تامین منابع، عدم تمرکز مدیریتی و غیره اشاره کرد. در مقابل، راهبردهای پیشنهادی جهت اصلاح عملکرد مناطق آزاد وجود دارد.
به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، به نقل از مسیر اقتصاد؛ اگرچه نقش‌آفرینی مناطق آزاد در اقتصاد ملی با اهداف و رویکردهای مختلفی است، اما عمده ماموریت‌هایی که برای این مناطق در نظر گرفته می‌شود، تسهیل‌گری شکل‌گیری کسب‌وکارها، توسعه تولیدات صادرات محور و افزایش درآمدهای ارزی، حضور فعالانه تجار در بازارهای جهانی و منطقه‌ای، ایجاد هم‌پیوندی‌های اقتصادی میان کشور مبدا و دیگر کشورهای جهان و جذب سرمایه‌گذاری خارجی است.
نقش‌آفرینی مناطق آزاد در اقتصاد کلان کشور مناسب نیست
بررسی آمارهای تجارت خارجی و جذب سرمایه‌گذاری در مناطق آزاد فعال کشور نشان می‌دهد همچنان این مناطق نقش‌آفرینی مطلوب و قابل توجهی در اقتصاد کلان کشور ندارند؛ موضوعی که در صورت عدم برطرف‌شدن چالش‌های آن، مناطق آزاد جدید را نیز بی‌فایده می‌کند.
چرایی عدم تحقق اهداف مناطق آزاد ایران
چرایی عدم تحقق اهداف مناطق آزاد ایران مجموعه‌ای از مسائل سیاست‌گذاری تا اجرا را در بر می‌گیرد که از آن میان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ماموریت‌های در نظر گرفته‌شده برای مناطق آزاد بر اساس قانون چگونگی اداره مناطق آزاد، بر مبنای فلسفه تاسیس آن‌ها تدوین نشده است. وجود اهداف محلی مانند عمران و آبادانی و ارائه خدمات عمومی، در کنار اهداف ملی مانند جذب سرمایه‌گذاری خارجی، رشد صادرات و حضور در بازارهای جهانی سبب شده است مناطق آزاد عملاً در واکنش به تناقض سیاستگذار، بر ماموریت‌های محلی تمرکز کنند و نتیجتاً در تحقق اهداف ملی دستاورد قابل توجهی نداشته باشند.
- سازکار تأمین منابع ایجاد و توسعه زیرساخت‌های مناطق آزاد عامل دیگر عدم تحقق اهداف ملی این مناطق است. مناطق آزاد ایران اساساً در مناطق کم‌برخوردار از زیرساخت‌های تولیدی و تجاری تاسیس شده اند. دولت نیز در نگاهی شرکتی، این مناطق را به صورت درآمد-هزینه‌ای طراحی کرده و منابعی از بودجه عمومی برای ایجاد زیرساخت‌های این مناطق در نظر نگرفته و تأمین مالی در نظر گرفته‌شده عمدتاً از حقوق ورودی کالاهای تجاری سرزمین اصلی و فروش زمین و دارایی‌ها بوده است. از این جهت سازمان‌های مناطق آزاد نتوانسته‌اند طی سه دهه گذشته زیرساخت‌های این مناطق را در تراز مناطق آزاد پیشرفته و موثر ایجاد کنند، نتیجتاً استقبال سرمایه‌گذاران به این مناطق قابل توجه نبوده و پس از گذشت سه دهه همچنان این مناطق در فقر زیرساختی به سر می‌برند. همچنین با توجه به روش تأمین منابع، عمده تمرکز سازمان‌های مناطق آزاد نیز بر افزایش درآمدهای حاصل از واردات کالاهای تجاری سرزمین اصلی و تامین زیرساخت‌های اولیه بوده است.
- عدم تمرکز مدیریتی و اعمال مدیریت یکپارچه اقتصادی در این مناطق سبب شده است دستگاه‌های مختلف با ورود در تصمیمات و اعمال بخشنامه‌های متعدد، در فعالیت این مناطق خلل ایجاد کنند. اگرچه الزام قانونی اعمال مدیریت یکپارچه دولتی با هدف تسهیل در فرایندهای تجاری و تولیدی وجود دارد، اما وسعت زیاد برخی از مناطق و حضور بافت جمعیتی سبب شده است عملاً حکمرانی مجزای مناطق آزاد از سرزمین اصلی غیرممکن شود و امکان اعمال مدیریت یکپارچه اقتصادی نیز از بین رود.
راهبردهای پیشنهادی جهت اصلاح عملکرد مناطق
- ارائه لایحه اصلاح قانون چگونگی تاسیس و اداره مناطق آزاد تجاری – صنعتی ایران با تمرکز بر اصلاح مواد مربوط به اهداف، مدیریت و مشوق‌های اعطایی به مناطق.
- خارج کردن وابستگی درآمدهای مناطق آزاد و توسعه زیرساخت‌های مناطق از واردات کالاهای تجاری و گره زدن آن به درآمدهای مالیاتی و روش‌های مشارکت در سرمایه گذاری با سرمایه‌گذاران
- مجزا کردن مدیریت مناطق آزاد از سرزمین اصلی و تفویض اختیار دستگاه‌های اقتصادی مرتبط با تولید و تجارت به سازمان مناطق آزاد
- متمرکز کردن سازمان‌های مناطق آزاد بر اهداف اصلی مانند تسهیل‌گری و تسریع در صدور مجوز کسب‌وکارهای صادرات محور و جذب سرمایه‌گذارهای داخلی و خارجی، با ایجاد زیرساخت‌های اولیه توسط دولت
نظرات