فقدان نشاط اجتماعی در میان جوانان، افسردگی و سرخوردگی را به همراه دارد. برای شاد بودن باید مؤلفه امید به زندگی را افزایش داد، چون باعث کاهش آسیب‌های اجتماعی از جمله اعتیاد و خودکشی می‌شود. پس برای افزایش امید به زندگی باید به دغدغه‌های نسل نوجوان و جوان بها دهیم.

در این راستا به گفت‌و‌گو با علی جنادله، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی(ره) در رابطه با موضوع نشاط اجتماعی و چگونگی ایجاد آن در جامعه پرداختیم که مشروح آن را در ادامه می‌بینید و می‌خوانید.

ایکنا ـ مفهوم نشاط اجتماعی چیست و چه ابعادی دارد؟

نشاط اجتماعی را می‌توان در دو سطح مورد توجه قرار داد؛ البته دو سطحی که منفک از یکدیگر نبوده و با هم کاملاً ارتباط دارند. سطح اول می‌تواند به این صورت باشد که نشاط اجتماعی را ناظر یا صفتی ناظر بر جامعه در نظر بگیریم یعنی زمانی که صحبت از نشاط اجتماعی می‌کنیم، بتوانیم آن را به عنوان صفت جامعه در نظر بگیریم. در چنین حالتی جامعه بانشاط، جامعه‌ای است که سرزنده، با نشاط، فعال و همراه با تحرک است. چنین جامعه‌ای آن‌چنان قوی است که می‌تواند در مقابل عرصه‌های سیاسی، اقتصادی و روابط و مناسباتی که ممکن است به جامعه دست‌اندازی و تعرض کنند، از خود دفاع کند.

نمود یک جامعه با نشاط در تراکم روابط اجتماعی است که مبتنی بر حس مثبت و اعتماد افراد نسبت به یکدیگر است و در نهایت آن چیزی که به صورت محسوس می‌تواند به عنوان معرف یک جامعه با نشاط باشد، تشکل‌یابی جامعه است یعنی نیروها و اقشار مختلف اجتماعی بتوانند برای پیگیری منافع، مطالبات و خواسته‌های خود و دفاع از حوزه فعالیت‌ها و عرصه زندگی خود بتوانند در قالب تشکل‌های مختلف همچون تشکل‌‎های صنفی و سمن‌ها و نهادهای مردم‌‎نهاد انسجام پیدا کنند.

جامعه با نشاط در کل، جامعه‌ای است که اتمیزه نبوده و افراد آن جدای از یکدیگر نیستند، بلکه افراد این جامعه در قالب تشکل‌ها با یکدیگر پیوند خورده و جامعه آن‌ها جامعه بی‌تفاوتی نیست یعنی جامعه‌ای است که نسبت به حوادث و رخدادهای مختلف واکنش نشان می‌دهد. انسان سرزنده و با نشاط انسانی فعال است که واکنش نشان می‌دهد. در مقابل این قضیه، با جامعه بی‌تفاوت مواجه هستیم. جامعه‌ای که افراد آن چنان اتمیزه شده و به یک جامعه توده‌ای تبدیل شده‌اند که جدای از یکدیگر بوده و نسبت به سرنوشت خود و دیگران بی‌تفاوت هستند.

در سطح دوم، می‌توانیم نشاط را به عنوان صفت افراد در نظر بگیریم به این معنا که منظور از نشاط اجتماعی نوعی وضعیت احساسی و ذهنی همراه با حس خوشی و لذت، خرسندی، رضایت از زندگی، حس مثبت نسبت به زندگی و در نهایت کامیابی است. البته درست است که این نشاط در نهایت به صورت نمود فردی ظاهر می‌شود، اما زمینه‌های ایجاد چنین حسی شرایطی است که فراتر از فرد عمل می‌کند و آن چیزی که در حس نشاط و نشاط اجتماعی افراد در جامعه تعیین کننده است، تصور افراد از میزان دستیابی به امیدها و آرزوهاست. باید بدانیم در چنین شرایطی آیا امیدها و آرزوهای فردی که در جامعه حضور دارد، تحقق پیدا کرده و یا امیدوار است که چنین شرایطی در آینده دور یا نزدیک محقق شده و به حس کامیابی دست پیدا کند. لذا به دلیل آنکه حس نشاط فردی در چنین شرایطی فراتر از حس نشاط فردی عمل کرده و به جامعه ارتباط پیدا می‌کند، نباید نشاط اجتماعی را به یک مقوله روان‌شناختی تقلیل دهیم؛ چراکه نشاط اجتماعی مقوله‌ای است که در این شرایط ماهیتی کاملاً جامعه‌شناختی دارد.

ایکنا ـ مهمترین عوامل مؤثر در ایجاد نشاط اجتماعی چیست؟   

در سطح اول که نشاط ناظر به صفت جامعه است، باید بستر مناسب و شرایط نهادی لازم برای تشکل‌یابی افراد، گروه‌ها، نیروها و اقشار اجتماعی در قالب اصناف و انجمن‌هایی که مستقل از قدرت اقتصادی و سیاسی فراهم باشدیعنی ما باید شاهد باشیم که گروه‌ها و نیروهای مختلف اجتماعی از این امکان و فرصت به لحاظ نهادی برخوردار باشند که بتوانند گرد یکدیگر جمع شده و اصناف شغلی مختلف و گروه‌های مختلف اجتماعی را تشکیل دهند تا بتوانند تبدیل به نیرویی شوند که مطالبات و خواسته‌های خود را دنبال کنند. لذا ایجاد چنین بستر و شرایطی حداقل امکانی است که می‌تواند ما را به سمت ایجاد یک جامعه سر زنده و با نشاط رهنمون کند.

در سطح فردی نیز نشاط به صورت ویژه به ادراک افراد از میزان دسترسی آن‌ها به امیدها و آرزوهایشان دارد. یعنی افراد باید احساس کنند که این امیدها و آرزوها در حال حاضر و یا در آینده تحقق پیدا خواهد کرد. در چنین جامعه‌ای درک و فهم افراد از شرایط موجود به گونه‌ای است که نسبت به آمال و اهداف خود آرزومند هستند و امید به برآورده شدن آن‌ها دارند. البته این مسئله به کارآمدی نهادها نیز معطوف می‌شود؛ چراکه باید زمینه امیدواری افراد به آینده که با برنامه‌ریزی و نقشه راه ترسیم شده، از سوی نهادها و سازمان‌های متولی فراهم شده باشد. لذا این مسئله نیازمند کارآمدی و عملکرد صحیح نهادهاست.

بنابراین، نشاط اجتماعی چیزی است که از بالا به پائین سرریز می‌شود یعنی چیزی نیست که برخلاف درک و تصوری که در سطوح رسمی و سیاستی وجود دارد، از پایین به بالا انجام شود. در مطالعاتی که صورت می‌گیرد و نیز طبق شاخص جهانی شادکامی که هر سال در جهان ارائه می‌شود، عوامل مهمی مانند درآمد سرانه، ادراک افراد از میزان فساد در جامعه، تصور افراد از میزان حمایت اجتماعی و ... مهمترین عوامل ایجاد نشاط اجتماعی در جوامع مختلف است. لذا این‌ها عواملی هستند که فراتر از فرد عمل می‌کنند و ترتیبات نهادی جامعه و عملکرد نهادها در این زمینه مؤلفه مهم تولید کننده نشاط و شادابی در جامعه است.

ایکنا ـ وضعیت نشاط اجتماعی در جامعه چگونه است؟   

امروز مطالعه مستقل و مشخصی که راجع به مقوله نشاط اجتماعی در جامعه ایرانی باشد، در دسترس نیست البته ممکن است مطالعات پراکنده‌ای در سطح خرد انجام شده باشد، اما اگر در این راستا گزارش نشاط اجتماعی جهانی را ملاک قرار دهیم که معمولاً جایگاه جوامع در مقوله نشاط براساس این گزارش نمایش داده می‌شود، داده‌های این گزارش داده‌های چندان رضایت‌بخش و خرسندکننده‌ای نیست. در این گزارش و در مقیاس عددی بین یک تا ۱۰ از شاخص شادکامی، میزان نشاط اجتماعی ایران از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۳ زیر عدد پنج قرار دارد.

فارغ از این گزارش جهانی، داده‌هایی که در خود جامعه ما تولید می‌شود نیز چندان رضایت‌بخش نیست. مقوله نشاط به صورت ویژه به مقوله ادراک افراد و امیدواری آن‌ها به تحقق آمال و آرزوهایشان بستنگی دارد. پیمایش‌هایی که در سطح ملی انجام شده، نشان می‌دهد درصد کسانی که وضع فعلی را خوب و قابل دفاع ارزیابی می‌کنند در یک بازه زمانی ۱۵ ساله کاهش چشمگیری پیدا کرده است. همچنین، تعداد کسانی که به اصلاح وضع موجود امیدوار هستند نیز در حال کاهش است. درمقابل، تعداد افرادی که اعتقاد دارند وضعیت فعلی قابل اصلاح نیست نیز افزایش پیدا کرده است که این مسئله مقداری نگران کننده است. برآورد افراد از تغییر و بهبود شرایط اقتصادی که معمولاً در پیمایش‌ها برای بازه زمانی پنج سال آینده درنظر گرفته می‌شود نیز کاهش زیادی داشته است.

طبق آخرین پیمایش‌ها در رابطه با وضعیت رفاهی نیز تعداد افرادی که اعتقاد دارند که وضعیت بدتر خواهد شد، افزایش پیدا کرده است. شاخص مهمتری که در این زمینه مطرح می‌شود، شاخص میل به مهاجرت است که در این راستا نیز در تمامی پیمایش‌هایی که تاکنون صورت گرفته، درصد بیشتر افراد در صورت فراهم بودن امکانات، مایل به مهاجرت از ایران نیستند اما تغییر این درصد نگران کننده است، یعنی میزان این تمایل از ۸۵ درصد در موج دوم ارزشیابی که در سال ۸۲ انجام شده، به ۶۰ درصد رسیده‌ایم. در مقابل کسانی که اعلام کرده‌اند حاضر هستیم تا ایران را رها کرده و مهاجرت کنیم، از حدود ۱۵ درصد به ۴۰ درصد رسیده است که این مسئله نگران کننده است.

ایکنا ـ  مناسک دینی در ایجاد نشاط اجتماعی چه نقشی دارند؟       

در رابطه با این مسئله باید به لحاظ تئوریک پژوهش‌های میدانی در اختیار داشته باشیم تا بتوانیم میزان تأثیرگذاری مناسک دینی در ایجاد نشاط اجتماعی را به دست آوریم. در این زمینه می‌توان از برخی روایات مدد گرفت تا به اصل موضوع نزدیک شویم. در یکی از روایات معتبر که در منابع دینی نیز بدان اشاره شده، به موضوع دیدار حضرت مسیح(ع) و حضرت یحیی(ع) پرداخته شده است. همانطور که در تاریخ و منبع دینی آمده، حضرت مسیح(ع) به خنده‌رویی و شادابی و امید به رحمت الهی معروف بوده و حضرت یحیی(ع) بیشتر زندگی خود را به تضرع و زاری و ترس از خوف خداوند سپری کرده است. روزی حضرت یحیی(ع) در دیدار با حضرت مسیح(ع) این‌گونه بیان می‌کند که من در تعجبم از تو که همواره خندان و شاداب هستی! آیا خود را از عذاب و کیفر الهی مصون می‌دانی که این‌گونه خندانی؟ حضرت عیسی(ع) در پاسخ به ایشان این‌گونه می‌فرمایند که من نیز از تو تعجب می‌کنم که همواره نالان و گریان هستی! آیا به رحمت و بخشش الهی امید نداری؟

لذا چگونگی نگاه ما به مناسک دینی موضوع بسیار مهمی است که باید بدان توجه کنیم. برخی افراد طبق این روایات این پرسش را از خداوند دارند که کدام حالت شادابی و تضرع به شما نزدیکتر است؟ که خداوند نیز در پاسخ این افراد می‌فرماید: «اَحسَنُهُم بی ظَنّاً، اَنَا عِندَ ظَنِّ عَبدیِ بی؛ من آنجا هستم که ظَنّ بنده من است». لذا میزان تأثیر مناسک دینی در ایجاد نشاط اجتماعی را باید از شرایط جامعه و برخورد افراد با این مناسک بسنجیم. گاهی اتفاق افتاده که در جامعه ما تعطیلی ایام میلاد ائمه(ع) به روز شهادت ایشان تغییر پیدا کرده است. اگر مناسک دینی جامعه ایران را با مناسک دینی کشورهای دیگر به ویژه کشورهای همسایه مقایسه کنیم، مشاهده می‌کنیم که تفاوت‌هایی میان این مناسک وجود دارد. برای مثال ماه رمضان در کشورهای عربی جشنواره‌ای مملو از شادی و سرور است اما شاید در کشور ما این‌گونه نباشد و میزان عزاداری در این ماه بیشتر از شادی باشد.

زمانی که صحبت از مناسک دینی می‌کنیم، باید به موضوع کارکرد اصلی مناسک توجه کنیم. کارکرد مناسک در حقیقت ایجاد وقفه در زندگی روزمره و ایجاد حس تعلق افراد به یک کل واحد است. مناسک دائماً در زندگی روزمره وقفه ایجاد کرده و  با برقرار کردن یک عمل جمعی، روح کلی و حس تعلق به یک کل را در جامعه ایجاد می‌کند. اتفاقی که در جامعه ما افتاده، فربه شدن مناسک دینی است یعنی زمانی آن‌قدر مناسک دینی در جامعه زیاد می‌شود که خود این مناسک حالت روزمرگی پیدا می‌کند.

این مسئله باعث می‌شود تا مناسک دینی خصلت ایجاد وقفه در زندگی روزمره را از دست داده و در پی آن نیز روح کلی واحد و حس تعلق افراد به یک کل در جامعه را کاهش می‌دهد. لذا باید مراقب باشیم تا از فربه شدن مناسک دینی جلوگیری کنیم. موضوع دیگری که وجود دارد که این فربه شدن نیز بیشتر در جهتی رخ می‌دهد که از میلاد ائمه(ع) به سمت شهادت ایشان و تعطیلی ایام شهادت رفته‌ایم. البته مراسم عزاداری نیز در جای خود بسیار مهم است و باید انجام شود اما اینکه جهت سنگین وزنه به کدام سمت باشد، خود مسئله‌ای تعیین کننده است.

ایکنا ـ ‌میزان تأثیر نهادهای دولتی و عمومی در حوزه نشاط اجتماعی چقدر است؟    

به نظر می‌رسد مهمترین نقش در حوزه نشاط اجتماعی برعهده نهادهای دولتی و عمومی باشد اما این بدان معنا نیست که نهادها برنامه مشخصی برای نشاط اجتماعی داشته باشند. گاهی اوقات فکر می‌کنیم برای سیاست‌گذاری در یک حوزه باید به صورت مستقیم به آن حوزه وارد شده و تصمیم‌‎گیری کنیم که این مسئله نادرست و اشتباه است. اگر نهادها در عرصه‌های ویژه خود کارآمد باشند یعنی چنانچه حوزه‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و ... کار خود را به درستی و صحیح انجام دهند، همین مسئله باعث می‌شود تا اندک اندک زمینه افزایش نشاط در جامعه فراهم شود. یعنی لازم نیست که نهادهای مختلف دستگاه و برنامه مستقلی برای مقوله نشاط ایجاد کنند و همینکه بتوانند کار خود را به خوبی و درستی انجام دهند، عملکرد آن‌ها حس کارآمدی را به افراد منتقل می‌کند که این کارآمدی خود به خود به افزایش نشاط اجتماعی در جامعه منجر خواهد شد.

امروز متأسفانه زمانی که در سطح سیاست‌گذاری‌ها با مشکل مواجه می‌شوند، فکر می‌کنند راه حل را باید در افراد پیدا کنند که این مسئله صحیح نیست و راه حل را باید در سطوح بالاتر و در سطح نهادها جست‌وجو کرد. برای مثال زمانی که یکی از عوامل مهم در ایجاد نشاط اجتماعی ادراک افراد از فساد است، این بدان معناست که باید جامعه‌ای را ایجاد کنیم که چنین حسی را به مردم منتقل کند نه اینکه برعکس این قضیه در جامعه وجود داشته باشد. چنانچه این مسائل در جامعه حل شود، حس امید و نشاط نیز در جامعه اندک اندک افزایش پیدا می‌کند.