چاپ صفحه

از شکایت تا دستاورد

یکی از ویژگی‌های زمان معاصر این است که فاصله‌ها بسیار کوتاه شده و ارتباطات بین نقاط مختلف جهان به حدی رسیده که هر خبری می‌تواند در کسری از ثانیه از یک نقطه به نقطه دیگر در زمین از طریق ماهواره‌ها منتقل شود. در هر خانه ابزارهای دریافت پخش‌های تصویری و صوتی وجود دارد و هر کسی با یک رادیو می‌تواند به این پخش‌ها گوش دهد. دشمنان ما از این دستگاه‌ها که تولید و تجارت آن‌ها را در اختیار دارند و فراتر از درک ما آن‌ها را توسعه می‌دهند، برای جاسوسی از ما، تخریب اعتبار ما، تغییر افکار ما و تأثیرگذاری بر مردم ما از طریق اخبار ساختگی، تبلیغات تجاری و وسوسه‌های دائمی استفاده می‌کنند. آن‌ها رسانه‌ها را به عنوان ابزار جنگ به کار می‌برند و آژانس‌های خبری و شرکت‌های تبلیغاتی به عنوان قلعه‌هایی برای حمله به ما عمل می‌کنند. طه عبد الرحمن این آفات را به سه دسته خلاصه کرده است: تماشا، جاسوسی و افشای اسرار. تماشا به معنای نگاه کردن به تصاویر است که توهم حقیقت را ایجاد می‌کند اما در واقع مالکیت بر حقیقت نیست. تماشای تصاویر با هدف لذت‌بردن، شبیه به نگاه کردن به عیب دیگران از پشت پرده است و روشن است که این کار منجر به افشای عیوب، انتشار تصاویر ناپسند و نابودی حیا می‌شود. امروز مردم درگیر بی‌معنایی‌هایی شده‌اند که پایان و محدودیتی ندارند و توجهشان به مسائل جزئی و بی‌اهمیت جلب می‌شود که هیچ پاسخی برایشان ندارند. هر روزنامه یا مجله‌ای که باز کنید، درباره جنایات سازمان‌یافته، فسادهای آشکار و سقوط ارزش زن به عنوان کالا صحبت می‌کند. زن‌ها در تبلیغات، سینما و تلویزیون به عنوان ابزار فروش کالا و خود کالا مطرح می‌شوند. اما شکایت کردن، ناله زدن و منتظر ماندن هیچ فایده‌ای ندارد، حتی بستن درها و شکستن دستگاه‌ها نیز مانع این بلاهایی که خدا بر سر مردم این عصر فرستاده نمی‌شود؛ بلاهایی که سازمان‌های بزرگ برای آن‌ها منابع عظیمی اختصاص داده‌اند و در آن از هنرها، تکنیک‌ها و مهارت‌ها به طرز خلاقانه‌ای بهره گرفته‌اند. خداوند می‌داند که چه اتفاقات دیگری در راه است. نصیحت‌های واعظی که تحت کنترل قدرت‌های حاکم است و سخنانش تحت نظارت قرار دارد، هیچ فایده‌ای ندارد وقتی دستگاه‌های بزرگ اطلاعات را زیبا جلوه داده و در یک چشم به هم زدن آن را به سراسر جهان می‌فرستند. بنابراین باید دیدگاه و اهداف خود را تازه کنیم و وسایل‌مان را بازنگری کنیم. مردم در سطوح مختلف هستند و توانایی‌هایشان متفاوت است، همانطور که علایق آن‌ها نیز متفاوت است. باید از هر دری وارد شد و به احوال، عادات و طبیعت افراد توجه کرد. نمی‌توان همه مردم را به احسان وادار کرد که خاص اولیا است و نه به ایمان که مختص عده‌ای اندک در هر ملت است. در اینجا ضرورت دارد که از مطالعات اجتماعی و روانشناختی استفاده کنیم که ویژگی‌های نسل‌ها را در زمینه‌های روانی، مزاجی، ذهنی و اجتماعی به ما نشان می‌دهند تا بدانیم با چه کسانی صحبت می‌کنیم، چگونه و چه زمانی باید آن‌ها را مخاطب قرار دهیم. بنابراین، بر افرادی که در حال ساخت مدل اسلامی هستند، واجب است که در کنار وظایف فعلی و آینده‌ای که بر عهده امت اسلامی است، وظیفه رسانه‌ای خود را نیز به درستی انجام دهند. این کار باید با تهیه یک فلسفه رسانه‌ای هدایت‌شده، دیدگاه استراتژیک هدفمند و برنامه‌های عملی واقع‌بینانه که صداقت نیت، آموزش مهارت و کسب تجربه را در بر دارد، همراه باشد تا بتواند دیگران را آگاه کند و اوهام را اصلاح کند. این اقدامات باید مطابق با اخلاق عمومی و خصوصی اسلام باشد. نباید درگیر شیوع شایعات و تبلیغات دروغین شویم و نباید به تبعیت از غالبان و دروغ‌گویان به حرفه تحریک و هیجان‌سازی بپردازیم. شرافت دعوت اسلامی بر وسایل آن نیز تاثیر می‌گذارد. ابن قیم الجوزیه می‌گوید: «از آنجا که اهداف تنها از طریق اسباب و راه‌هایی که به آن‌ها منتهی می‌شود به دست می‌آیند، اسباب و راه‌ها نیز وابسته به اهداف و تابع آن‌ها هستند. بنابراین، وسایل حرام و گناه به اندازه‌ای که به گناهان منجر می‌شوند و با آن‌ها مرتبط هستند، ناپسند و منع شده‌اند و وسایل طاعات و قربات به همان اندازه که به اهداف نیکو منتهی می‌شوند، دوست‌داشتنی و مورد قبول هستند. پس وسیله تابع هدف است و هر دو مقصود هستند، اما یکی مقصود اصلی و دیگری مقصود وسیله‌ای است.» اگر وظیفه رسانه «رساندن اخبار صحیح، اطلاعات درست و حقایق ثابت به مردم است، به گونه‌ای که آن‌ها را در شکل‌دهی به یک نظر عمومی صحیح در مورد یک رخداد یا مشکل یاری دهد، به نحوی که این نظر به شکلی عینی، ذهنیت و تمایلات عمومی را منعکس کند» پس رسالت رسانه‌ای ما نیز باید به اندازه رسالت نبوی پاک باشد، و تلاش کنیم که با اخلاق، اهداف و محتوای آن را به جهانیان برسانیم. رسالتی که وحدت می‌بخشد نه تفرقه، تسلی می‌دهد نه شماتت، یادآوری می‌کند نه غفلت. رسالتی که با شجاعت از حقی دفاع می‌کند که باطل را نابود می‌سازد، اما بدون عجله و شتاب. خداوند متعال فرموده است: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، گروهی نباید گروه دیگر را مسخره کنند، شاید آن‌ها بهتر از این‌ها باشند؛ و نه زنان زنانی دیگر را مسخره کنند، شاید آن‌ها بهتر از این‌ها باشند. و خودتان را مورد عیب‌جویی قرار ندهید و با القاب زشت یکدیگر را نخوانید. نام فسق پس از ایمان بسیار بد است، و هر کس توبه نکند از ستمکاران است.» (سوره حجرات، آیه 11).

رسالت رسانه‌ای در آینده مسلمانان

رسانه ما بخشی از یک کل است، نه رسانه برای رسانه و نه صرفاً یک رسانه مثل بقیه رسانه‌ها. بلکه رسالتی است که در اوج اسلام قرار دارد، یک رسالت تبلیغی عظیم برای چارچوب‌دهی، دعوت، ارتباط و پایداری. اگر مسلمانان موفق شوند و این رسانه را از اسارت لابی‌های فساد و استبداد رهایی دهند – لابی‌هایی که غالب را با شمشیر و پول به عنوان پیام و امانت و هدف معرفی می‌کنند – این پیام می‌تواند به تمامی مردم جهان برسد و با آن‌ها ارتباط برقرار کند. این یک پیام امیدبخش برای مسلمانان و همه جهانیان است؛ پیامی از اقناع، دعوت و دفاع نرم. روح این رسانه از قرآن کریم، که خود یک رسالت رسانه‌ای است و خداوند با آن به انسان‌ها و جن‌ها خطاب می‌کند، گرفته شده است. مدل این رسالت از پیام جاویدان نبوت و حکمت حکیمان بهره می‌برد و تجربه آن از مدرسه تخصص و تمرین مشترک بین ملل شکل می‌گیرد. برتری ما – پس از تسلط بر آنچه که دیگران به آن مسلط هستند – در ارتباط دادن شهادت به غیب، دنیا به آخرت، هدایت انسان به حق، امر به معروف با معروف، و نهی از منکر با نرمی است. ما باید از نگاه‌های سطحی که باعث دلزدگی می‌شود پرهیز کنیم و مراقب باشیم که به خودستایی، استهزا و خطابه‌های حذف‌گرا گرفتار نشویم. باید بازنگری‌هایی در سخت‌گیری‌های فقه قدیم انجام شود و فضایی برای سرگرمی، موسیقی، شعر و ادبیات کودک و خانواده باز شود. باید ذوق زیبا و کلام نیکو را ترویج دهیم. «اگر دل‌های ما به خداوند و رسول او و کتاب او وابسته است، باز شدن ما به واقعیت، باز شدنی هدفمند و معنادار است. این باز شدن به آیات الهی در جهان است. ما جهان را یک حرکت آزاد و مستقل نمی‌بینیم، بلکه آن را در سیطره خداوند می‌بینیم. جهان برای ما تسخیر شده و از این منظر به ما وضوح بینش، استواری در قدم و سلامت در ارزیابی می‌دهد. هر کسی که خداوند را به عنوان رب و محمد (ص) را به عنوان رهبر خود بپذیرد، از خیمه جهاد، به گفتگو می‌پردازد و از حق دفاع می‌کند. اگر با دیگران از طریق بیان قرآن و برهان عقل گفتگو کند، از موضع کسی است که چیزی برای ارائه دارد و هیچ سیلی از رسانه‌های الحادی که بر گوش‌ها و چشم‌ها فرو می‌ریزد، نمی‌تواند بیان او را تهدید کند.» بنابراین، رسانه ما باید دارای ابعاد جامع الهی، رسالتی، ارتباطی و انسانی باشد.

منابع و مراجع مقاله

باومن، زيجموند و ليون، ديفيد. المراقبة السائلة، ترجمه: حجاج أبو جبر، الشبكة العربية للأبحاث والنشر، بیروت، ط1، 2017م.
طه، عبد الرحمن. دين الحياء؛ من الفقه الائتماري إلى الفقه الائتماني: 2- التحديات الأخلاقية لثورة الإعلام والاتصال، المؤسسة العربية للفكر والإبداع، بیروت، ط1، 2017.
طه، عبد الرحمان. بؤس الدهرانية، النقد الائتماني لفصل الأخلاق عن الدين، الشبكة العربية للأبحاث والنشر، بیروت، ط1، 2017م.
منال، طلعت محمود. مدخل إلى علم الاتصال، جامعة الإسكندرية، مصر، ط1، 2002م.
یاسین، عبد السلام. الإسلام بين الدعوة والدولة، مطبعة النجاح، الدار البيضاء، ط1، 1972.
یاسین، عبد السلام. مقدمات في المنهاج، دار الخطابي، مطبعة الأمة، المغرب، ط1، 1989.
یاسین، عبد السلام. إمامة الأمة، دار لبنان للطباعة والنشر، بیروت، ط1، 2009م.
ابن قيم الجوزية. إعلام الموقعين، تحقيق: محمد عبد السلام إبراهيم، دار الكتب العلمية، بیروت، د.ط، 1411ه/1991م.
السماسيري، محمود يوسف. فلسفات الإعلام المعاصرة، منشورات المعهد العالمي للفكر الإسلامي، هرندن، فرجينيا، الولايات المتحدة الأمريكية، ط1، 1429هـ/2008م.
عزوز، أحمد و ابن بلة، أحمد. الاتصال ومهاراته: مدخل إلى تقنيات فن التبليغ والحوار والكتابة، منشورات مختبر اللغة العربية والاتصال، جامعة وهران، الجزائر، ط1، 2016م.
شكري، رفيق. دراسة في الرأي العام والإعلام والدعاية، جروس برس، طرابلس، لبنان، ط1، 1412ه/1992م.
James, Carey. Communication as Culture: Essays on Media and Society, Revised Edition, Routledge, 2008.

_____________________________

[1] – این تعاریف از ده‌ها تعریف به زبان‌های مختلف استخراج شده است. [2] – شکری، رفیق. دراسة في الرأي العام والإعلام والدعاية، جروس برس، بیروت، ط 1، 1412ه/1992م، ص: 217. [3] – السماسيري، محمود يوسف. فلسفات الإعلام المعاصرة، منشورات المعهد العالمي للفكر الإسلامي، هرندن، ویرجینیا، ایالات متحده آمریکا، ط1، 1429هـ/2008م، ص 32. [4] – طه، عبد الرحمان. بؤس الدهرانية، النقد الائتمانی لفصل الأخلاق عن الدين، الشبكة العربية للأبحاث والنشر، بیروت، ط 1، 2017، ص14. [5] – السماسيري، محمود يوسف. فلسفات الإعلام المعاصرة، مرجع سابق، ص17. [6] – James, Carey. Communication as Culture: Essays on Media and Society, Revised Edition, Routledge, 2008. [7] – یاسین، عبد السلام. إمامة الأمة، دار لبنان للطباعة والنشر، بیروت، ط1، 2009م، ص 205. [8] – طه، عبد الرحمان. دين الحياء؛ من الفقه الائتماري إلى الفقه الائتمانی: 2- التحديات الأخلاقية لثورة الإعلام والاتصال، المؤسسة العربية للفكر والإبداع، بیروت، ط1، 2017، 2/49. [9] – ضو، عبد السلام أحمد. التنوع الثقافي والتبعية الإعلامية في أفريقيا، ضمن أعمال مؤتمر التعليم من أجل التحرر في إفريقيا، سبها، لیبی، ط 1، 1988، ص:283. [10] – طه، عبد الرحمان. دين الحياء، مرجع سابق، 2/179. [11] – عزوز، أحمد و ابن بله، أحمد. الاتصال ومهاراته: مدخل إلى تقنيات فن التبليغ والحوار والكتابة، منشورات مختبر اللغة العربية والاتصال، دانشگاه وهران، ط1، 2016م، ص:27. [12] – پیامبر اکرم (ص) فرمودند: “از میان شما، محبوب‌ترین و نزدیک‌ترین به من در روز قیامت، کسی است که از نظر اخلاقی نیکوترین باشد و مبغوض‌ترین و دورترین شما از من در روز قیامت، افرادی هستند که در گفتار خود افراط می‌کنند و متکبرند.” (این حدیث در سنن ترمذی، کتاب البر والصلة، باب معالی الأخلاق، 3/438 روایت شده است). [13] – یاسین، عبد السلام. مقدمات في المنهاج، دار الخطابی، مطبعه الأمة، مغرب، ط1، 1989، ص 14. [14] – یاسین، عبد السلام. إمامة الأمة، مرجع سابق، ص 193. [15] – طه، عبد الرحمان. دين الحياء؛ من الفقه الائتماري إلى الفقه الائتمانی: 2- التحديات الأخلاقية لثورة الإعلام والاتصال، مرجع سابق، و عنوان‌های فرعی نظیر تفرج، تجسس و افشاگری در بخش دوم کتاب آمده است. [16] – همان مرجع، 2/53. [17] – یاسین، عبد السلام. الإسلام بين الدعوة والدولة، مطبعة النجاح، الدار البيضاء، ط 1، 1972، ص249. [18] – ابن قیم الجوزیه. إعلام الموقعين، تحقیق: محمد عبد السلام ابراهیم، دار الكتب العلمية، بیروت، 1411ه/1991م، 3/108/109. [19] – منال، طلعت محمود. مدخل إلى علم الاتصال، دانشگاه اسکندریه، مصر، ط1، 2002م، ص: 91. [20] – یاسین، عبد السلام. مقدمات في المنهاج، مرجع سابق، ص13.

مقدمه‌ای بر ماهیت رسانه

پیام‌رسانی رسانه بین اخلاق‌مداری و ایدئولوژی:

وظیفه رسانه‌ای: بین سستی و عمل

از شکایت تا دستاورد

رسالت رسانه‌ای در آینده مسلمانان

منابع و مراجع مقاله