به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، مهندس ربیع عبدالرؤوف الزواوی، مشاور مدیریت سیستم‌ها و فناوری اطلاعات، بیان کرد که «هوش مصنوعی» می‌تواند در بسیاری از حوزه‌ها تحول ایجاد کند و بر شیوه زندگی و کار ما تأثیر بگذارد. او اشاره کرد که برجسته‌ترین این تأثیرات شامل حوزه‌های پزشکی، آموزش، تولید، امور مالی و حمل‌ونقل است. او توضیح داد که با وجود پیشرفت‌های بزرگ در «هوش مصنوعی»، توانایی شبیه‌سازی کامل ذهن انسان هنوز دور از دسترس است؛ زیرا ذهن‌های انسانی به آگاهی و تفکر انتزاعی متکی‌اند، در حالی که «هوش مصنوعی» بر الگوریتم‌ها و آموزش مبتنی بر داده‌ها استوار است. الزواوی اضافه کرد که می‌توان از «هوش مصنوعی» در مطالعات اسلامی استفاده کرد، مثلاً در تحلیل متون قدیمی یا سنتی و بررسی صحت احادیث نبوی. همچنین، یادگیری شخصی‌سازی‌شده نیز ممکن است؛ به این صورت که برنامه‌های آموزشی هوشمند متناسب با سطح و علاقه‌های فرد در یادگیری اسلام طراحی شود که آموزش را تعاملی‌تر و مؤثرتر می‌کند. مهندس ربیع عبدالرؤوف الزواوی عضو انجمن مصری سیستم‌های اطلاعات و رایانه است و مدرک کارشناسی مهندسی نیروهای مکانیکی خود را در سال ۱۹۹۱ از دانشکده مهندسی دانشگاه اسکندریه دریافت کرده است. او دارای دستاوردهای بسیاری در مدیریت پروژه‌ها، سیستم‌های کیفیت و برنامه‌ریزی است و تجربه گسترده‌ای در نشر چاپی و الکترونیکی و گرایش‌های نوین مدیریت مراکز تحقیقاتی، اطلاعات و کتابخانه‌ها دارد. علاوه بر این، او در علوم شرعی نیز علاقه و دانش وسیعی دارد و درجه دکتری خود را در تفسیر قرآن کریم و علوم آن از دانشگاه اسلامی مینه‌سوتا با درجه عالی در ژانویه ۲۰۲۴ دریافت کرده است. او چندین کتاب منتشر کرده، از جمله: مشهورترین موارد اختلاف در فقه اسلامی، هدایای ارزشمند در اسلام، فقه حج و عمره و آداب آن‌ها، فرهنگ نام‌های قرآن، فرهنگ واژگان قرآن کریم، اعجاز علمی در قرآن و سنت نبوی و توصیف پیامبر گویا که گویی او را می‌بینی... متن زیر حاصل گفتگوی خبرگزاری اسلام آنلاین با این پژوهشگر است:

سوال: مفهوم "هوش مصنوعی" و کاربردهای آن در چه زمینه‌ای ظاهر شده است؟

هوش مصنوعی (AI) دانش جدیدی به شمار نمی‌آید و سابقه‌ای طولانی دارد، اما آنچه اخیراً آن را به شهرت رسانده، نوع خاصی از آن به نام هوش مصنوعی مولد (Generative AI) است که بسیاری آن را با ChatGPT می‌شناسند. هوش مصنوعی پس از جنگ جهانی دوم و با توسعه رایانه‌ها و اهمیت یافتن آن‌ها پدیدار شد. در آن زمان، دانشمندان و اندیشمندان سعی داشتند بفهمند که چگونه می‌توان رایانه‌ها را برای انجام وظایفی که به هوش انسانی نیاز دارند، مانند حل مسئله و تصمیم‌گیری، به کار گرفت. آلن تورینگ، یکی از دانشمندان برجسته این حوزه، آزمایشی به نام آزمون تورینگ را پیشنهاد کرد که معیاری برای سنجش توانایی ماشین‌ها در نشان دادن رفتار هوشمند مشابه انسان است. از اواسط قرن بیستم، این ایده از نظریه صرف به کاربردهای عملی تبدیل شد و هوش مصنوعی در ربات‌ها، توسعه سیستم‌های خبره و آموزش ماشین‌ها برای تشخیص الگوها، مانند تشخیص چهره و صدا، مورد استفاده قرار گرفت. در دهه‌های اخیر، با پیشرفت فوق‌العاده در حوزه‌های محاسبات ابری و داده‌های کلان (Big Data)، کاربردهای هوش مصنوعی به شدت گسترش یافته است، به‌طوری که الگوریتم‌های هوشمند اکنون قادر به پردازش سریع و تحلیل حجم عظیمی از داده‌ها برای استخراج اطلاعات مفید هستند.

سوال: چه تأثیراتی از هوش مصنوعی می‌توانیم در حوزه‌های مختلف زندگی مشاهده کنیم؟

هوش مصنوعی می‌تواند در بسیاری از حوزه‌ها انقلابی ایجاد کند و بر نحوه زندگی و کار ما تأثیر بگذارد. از جمله این تأثیرات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• در حوزه پزشکی: هوش مصنوعی در تشخیص پزشکی به یک ابزار قدرتمند تبدیل شده است، مانند تحلیل تصاویر رادیولوژی و تشخیص زودهنگام بیماری‌ها. حتی می‌تواند توصیه‌های درمانی ارائه دهد که بر اساس تحلیل داده‌های پزشکی گذشته است.
• در حوزه آموزش: ابزارهای هوش مصنوعی می‌توانند محتوای آموزشی را با توجه به نیازها و توانایی‌های دانش‌آموزان شخصی‌سازی کنند و تجربیات یادگیری مؤثرتری فراهم آورند.
• در حوزه تولید: ربات‌های مجهز به هوش مصنوعی این امکان را می‌دهند که فرآیندهای صنعتی بهبود یابند، بهره‌وری افزایش یابد و هزینه‌ها کاهش یابند؛ مانند خطوط تولید خودکار.
• در حوزه مالی: تحلیل‌های پیش‌بینی‌کننده به کمک هوش مصنوعی به شرکت‌ها در اتخاذ تصمیمات مالی آگاهانه و کاهش ریسک‌های اقتصادی کمک می‌کند.
• در حوزه حمل و نقل: توسعه خودروهای خودران و سیستم‌های هوشمند ترافیکی به کاهش تصادفات کمک کرده و راه‌حل‌هایی برای مشکلات ترافیک فراهم می‌آورد.

سوال: تا چه اندازه شبیه‌سازی تفکر انسان و عملکرد مغز در "هوش مصنوعی" محقق شده است؟

با وجود پیشرفت‌های چشمگیر در هوش مصنوعی، توانایی شبیه‌سازی کامل ذهن انسان همچنان دور از دسترس است؛ چرا که ذهن انسان به آگاهی و تفکر انتزاعی وابسته است، در حالی که هوش مصنوعی به الگوریتم‌ها و آموزش با داده‌ها متکی است. درست است که ماشین‌ها می‌توانند وظایف خاصی را با کارایی بالا انجام دهند، مانند شناسایی تصاویر یا تعامل با زبان طبیعی، اما از ویژگی‌های انسانی مانند درک عاطفی و خلاقیت خودجوش بی‌بهره‌اند. با این حال، برخی از مدل‌های پیشرفته عصبی، مانند شبکه‌های عصبی مصنوعی و شبکه‌های عصبی کانولوشنی، توانایی شبیه‌سازی برخی جنبه‌های تفکر انسانی را دارند؛ از جمله تشخیص الگوها و تصمیم‌گیری بر اساس داده‌های پیچیده.

سوال: آیا جهان عرب، از نظر فنی و فکری، آماده است تا با این تغییرات همگام شود و از آن بهره‌برداری کند؟

در واقع، جهان عرب با چالش‌هایی در زمینه همگام شدن با پیشرفت‌های حوزه هوش مصنوعی مواجه است، اما نشانه‌های مثبتی نیز وجود دارد. کشورهایی مانند قطر، امارات متحده عربی و عربستان سعودی شروع به سرمایه‌گذاری‌های قابل توجه در فناوری‌های هوش مصنوعی کرده‌اند و برنامه‌های ملی برای تقویت تحقیق و توسعه در این حوزه راه‌اندازی کرده‌اند. با این حال، موانعی همچون زیرساخت‌ها، تأمین مالی و آموزش نیروی کار ماهر همچنان وجود دارد. علاوه بر این، نیاز به به‌روزرسانی برنامه‌های آموزشی دانشگاه‌ها برای گنجاندن مباحث هوش مصنوعی به‌صورت عمیق‌تر، و همچنین ایجاد محیطی مناسب برای تحقیق و توسعه در منطقه احساس می‌شود. توسعه همکاری‌ها با دانشگاه‌های بین‌المللی و شرکت‌های فناوری جهانی نیز می‌تواند به پر کردن این شکاف کمک کند.

سوال: کاربرد هوش مصنوعی در حوزه مطالعات اسلامی چگونه است؟

به طور کلی، هوش مصنوعی در سیستم‌های کشورهای عرب‌زبان و به‌ویژه در زمینه‌های مرتبط با متون اسلامی، کمتر به کار گرفته می‌شود و تقریباً حضور پررنگی ندارد. البته هوش مصنوعی می‌تواند در تحلیل متون دینی و گردآوری و تحلیل منابع اسلامی به شکلی مؤثرتر مورد استفاده قرار گیرد. برای مثال:

• تحلیل متون قدیمی یا تراث: با استفاده از فناوری‌های پردازش زبان طبیعی می‌توان متون دینی کهن را به‌دقت تحلیل و ترجمه کرد.
• بررسی صحت احادیث نبوی: با کمک الگوریتم‌های هوش مصنوعی می‌توان احادیث را تجزیه و تحلیل کرده و آن‌ها را بر اساس متون و سلسله اسناد مختلف دسته‌بندی کرد.
• یادگیری شخصی‌سازی‌شده: طراحی برنامه‌های آموزشی هوشمند برای آموزش اسلام و شریعت متناسب با سطح دانش و علاقه‌های طلبه، می‌تواند آموزش را تعاملی‌تر و کارآمدتر سازد.

سوال: آیا هوش مصنوعی می‌تواند به ترویج فرهنگ اسلامی و معرفی اسلام، به‌ویژه در غرب، کمک کند؟

متخصصان بر این باورند که هوش مصنوعی می‌تواند ابزاری قوی برای ترویج فرهنگ اسلامی و معرفی اسلام در غرب باشد، از طریق:

• سیستم‌های ترجمه پیشرفته: با استفاده از فناوری‌هایی مانند ترجمه گوگل که با هوش مصنوعی پشتیبانی می‌شوند، می‌توان کیفیت ترجمه متون اسلامی به سایر زبان‌ها را بهبود بخشید.
• آموزش هوشمند: با توسعه اپلیکیشن‌های تعاملی مبتنی بر هوش مصنوعی برای ارائه درس‌ها و اطلاعات درباره اسلام، که امکان یادگیری به شیوه‌ای مناسب برای کاربران را فراهم می‌کند.
• واقعیت افزوده و مجازی: هوش مصنوعی می‌تواند در توسعه اپلیکیشن‌هایی برای تعامل با میراث اسلامی، به‌وسیله فناوری‌های واقعیت افزوده و مجازی، برای معرفی مکان‌ها و شخصیت‌های تاریخی اسلامی به کاربران به‌کار گرفته شود.

سوال: شرایط لازم برای بهره‌گیری از امکانات هوش مصنوعی در حوزه میراث اسلامی چیست؟

برای استفاده کامل از فناوری‌های هوش مصنوعی در خدمت به میراث اسلامی، چند عامل لازم است:

• داده‌ها: وجود داده‌های دیجیتال و قابل‌اعتماد اساس هر کاربرد هوش مصنوعی است؛ باید نسخه‌های دیجیتال از دست‌نوشته‌ها و متون اسلامی تهیه و به صورت آزاد در دسترس پژوهشگران و توسعه‌دهندگان قرار گیرد.
• زیرساخت‌های فنی: باید زیرساخت‌های قوی برای ذخیره‌سازی و تحلیل سریع داده‌ها وجود داشته باشد. ایجاد مراکز داده و آزمایشگاه‌های تحقیقاتی مبتنی بر هوش مصنوعی ضروری است.
• همکاری میان رشته‌ها: نیاز به همکاری میان علمای شریعت و متخصصان فناوری وجود دارد، تا اطمینان حاصل شود که متون و منابع اسلامی به‌درستی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
• پشتیبانی از تحقیقات علمی: سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه در حوزه‌هایی مانند پردازش زبان طبیعی و تحلیل داده می‌تواند پیشرفت‌های واقعی را به ارمغان آورد.
• قوانین و مقررات: توسعه سیاست‌ها و قوانین محلی که به کارگیری هوش مصنوعی را در حوزه‌های علمی و دینی تشویق کند و معیارهایی برای استفاده اخلاقی از این فناوری تعیین کند.

تردید درباره هوش مصنوعی تولیدی (مانند ChatGPT)

با این حال، من شخصاً نگرانی‌هایی دارم که در پایان این گفتگو به آن اشاره می‌کنم. مشکل این است که اطلاعات تولیدشده توسط هوش مصنوعی تولیدی، مانند ChatGPT، به دلیل استفاده از الگوها و احتمالات، همیشه دقیق و قابل‌اعتماد نیست؛ نمی‌توان آن را مانند یک عالم دینی دانست که مستقیماً به پرسش پاسخ می‌دهد و پاسخ‌هایی مطابق با شریعت اسلامی ارائه می‌دهد. به همین دلیل، در حوزه هوش مصنوعی از به‌کارگیری متون میراث و مطالب دینی تا حد ممکن پرهیز می‌شود. بعضی از اطلاعات و متون تولیدشده توسط این نوع هوش مصنوعی در ظاهر درست به نظر می‌رسند، اما ممکن است اشتباه باشند و با محتوای صحیح تفاوت داشته باشند. این پدیده را متخصصان "توهم" یا Hallucination می‌نامند؛ بنابراین، نمی‌توان برای پاسخ‌گویی به سؤالات شرعی یا فتاوا به اطلاعات تولیدشده توسط هوش مصنوعی تولیدی اتکا کرد. در حقیقت، تلاش‌های جامعه عربی در این زمینه هنوز محدود و محصول آن ارزش واقعی چندانی ندارد، به‌ویژه در حوزه میراث اسلامی؛ شاید آینده دستاوردهایی به همراه داشته باشد که بتواند به چالش‌های پیش روی مسلمانان و اعراب پاسخ دهد.