به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، عبدالله محمد قادر جبرائیل، استادیار گروه اقتصاد دانشگاه صلاح الدین اربیل، یادداشتی برای وبسایت اسلام آنلاین با موضوع اقتصاد سیاسی اسلامی نوشته است که بخش اول آن خدمت شما ارائه می‌شود؛ اقتصاد سیاسی اسلامی چیست؟ اقتصاد اسلامی تعاریف متعددی دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• اقتصاد اسلامی علمی است که به همه موضوعات مرتبط با ثروت، دارایی، کسب‌وکار، مالکیت، مصرف، مسائل تولید و سرمایه‌گذاری، بهره‌مندی از خدمات، پس‌انداز، فقر و غنا می‌پردازد؛ و همه این‌ها را در چارچوب اصول شرعی، قواعد کلی و نظام ارزش‌های اخلاقی اسلام بررسی می‌کند.
• اقتصاد اسلامی اقتصادی عادلانه و متعادل در فکر و عمل، مبتنی بر قرآن و سنت است . این اقتصاد اصول و احکام خود را از سوی خداوند برای انسان‌ها وضع کرده است تا تمام جنبه‌های زندگی اقتصادی، اجتماعی، مالی، و مدیریتی آن‌ها را سامان دهد. این نظام باعث شکوفایی، عدالت، برابری فرصت‌ها، برادری، و محبت در جوامع انسانی می‌شود. اقتصاد اسلامی با واقع‌گرایی و اعتدال، توانایی ساختن یک زندگی اقتصادی و اجتماعی متوازن را دارد؛ به گونه‌ای که به فرد اجازه می‌دهد فعالیت اقتصادی خود را انجام دهد و در عین حال حقوق و مالکیت شخصی او را حفظ می‌کند. همچنین، وظایف و محدودیت‌های شرعی را برای مهار و اصلاح آزادی اقتصادی تعیین می‌کند. این نظام اقتصادی، اخلاق‌مدار است و اجازه نمی‌دهد فعالیت‌های اقتصادی فردی که به دیگران آسیب می‌زند، انجام شود؛ از جمله جلوگیری از تقلب، احتکار، ربا، استثمار، و تصرف ناحق اموال مردم.
• اقتصاد اسلامی مجموعه‌ای از اصول کلی است که می‌توان آن‌ها را از قرآن و سنت استخراج کرد تا بر اساس آن، نظام اقتصادی مورد نیاز مسلمانان با توجه به محیط و شرایط هر دوره شکل بگیرد. یا به عبارت دیگر، علم بررسی نحوه مدیریت، سرمایه‌گذاری، و بهره‌برداری از منابع اقتصادی فراوان (نه کمیاب) برای تولید کالاها و خدمات در کشورهای اسلامی است، به گونه‌ای که نیازهای انسانی و اقتصادی متنوع و در حال توسعه در چارچوب ارزش‌های اسلامی و آرمان‌های تمدنی جوامع اسلامی برآورده شود. همچنین، علمی است که به نحوه توزیع تولیدات اقتصادی بین مشارکت‌کنندگان در فرآیندهای تولیدی در یک دولت اسلامی می‌پردازد؛ آن هم در سایه احکام شریعت اسلامی، تمدن، و چارچوب ارزش‌های اخلاقی اسلامی.

ماهیت اقتصاد سیاسی

تعریف اول: اقتصاد سیاسی یک علم اجتماعی است که به مطالعه تولید و تجارت و ارتباطشان با قانون و حکومت می‌پردازد. همچنین تأثیر نظریه‌های اقتصادی بر نظام‌های اجتماعی و اقتصادی مختلف را بررسی می‌کند و به ایجاد و اجرای سیاست‌های عمومی توجه دارد. گروه‌های مختلف در اقتصاد باورهای متفاوتی درباره چگونگی توسعه اقتصاد خود دارند. بنابراین، اقتصاد سیاسی حوزه‌ای پیچیده است که مجموعه‌ای گسترده از منافع سیاسی را در بر می‌گیرد. به بیان ساده، اقتصاد سیاسی به مشاوره‌هایی اشاره دارد که اقتصاددانان به دولت درباره سیاست‌های عمومی اقتصادی یا برخی پیشنهادهای مشخصی که سیاستمداران مطرح می‌کنند، ارائه می‌دهند. تعریف دوم: دانشی است که به مجموعه پدیده‌های تشکیل‌دهنده فعالیت اقتصادی انسان در جامعه مربوط می‌شود؛ یعنی فعالیت مرتبط با تولید و توزیع کالاها و خدمات لازم برای زندگی افراد. این فعالیت جنبه‌ای دوگانه دارد: یکی ارتباط انسان با طبیعت و دیگری ارتباط انسان با انسان. ارتباط انسان با طبیعت: تاریخ اقتصادی جوامع به ما می‌آموزد که فعالیت‌های اقتصادی یا همان فرآیند تولید انسان همیشه به مواجهه او با طبیعت برای برآورده کردن نیازهایش مربوط بوده است. او طبیعت را تحت کنترل خود درمی‌آورد و آن را از حالت ابتدایی خارج می‌کند. همزمان، او ابزارهایی برای فرآیند تولید ایجاد می‌کند که به آن‌ها «وسایل تولید» گفته می‌شود. ارتباط انسان با انسان: در فرآیند تولید، به‌عنوان یک فرآیند اجتماعی ، انسان برای مقابله با طبیعت و برآورده کردن نیازهایش، کار را تقسیم می‌کند. تعریف سوم: مطالعه تولید و تجارت و ارتباط آن‌ها با قانون، سنت‌ها و حکومت؛ و همچنین بررسی نحوه توزیع درآمد ملی و ثروت. تعریف چهارم: اقتصاد سیاسی به هر نظریه اقتصادی به‌عنوان یک روش نگاه می‌کند، روشی که به‌عنوان ابزاری برای هدایت و توزیع منابع محدود موجود به‌گونه‌ای به کار گرفته می‌شود که بیشترین سود را برای همه افراد جامعه به ارمغان بیاورد. اقتصاد سیاسی یکی از شاخه‌های علوم اجتماعی به شمار می‌آید، بلکه می‌توان آن را پایه علوم اجتماعی دانست، زیرا نتیجه تعامل بین اقتصاد و سیاست است. اقتصاد سیاسی عمدتاً بر روابط و تعاملات متقابل میان افراد، دولت‌ها و سیاست‌های عمومی تمرکز دارد. تعریف پنجم: دانشی که به دنبال برآوردن نیازهای جامعه یا کشور است، به روشی که بر اساس تأمین نیازهای اعضای جامعه از طریق استفاده از سیاست‌هایی که بر پایه احترام متقابل و خودداری از وابستگی سیاسی، پولی یا اقتصادی بنا شده باشد. این دانش همچنین به دنبال دستیابی به استقلال در تصمیم‌گیری‌های سیاسی و اقتصادی است.

اقتصاد سیاسی در اندیشه اقتصادی اسلامی

اقتصاد اسلامی با ظهور اسلام به‌عنوان دعوتی به‌سوی خداوند و دینی جامع برای زندگی همه انسان‌ها پیوند خورده است. پایه‌های آن همزمان با نزول قرآن کریم بر پیامبر اکرم (ص) بنا نهاده شد، پیش از آنکه جهان قدیم اقتصاد را به‌عنوان یک علم بشناسد. از جمله آیات قرآن که به این موضوع اشاره دارد، سوره مطففین است که خداوند در آن می‌فرماید: « وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ (1) الَّذِينَ إِذَا اكْتَالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ (2) وَإِذَا كَالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ» (سوره مطففین، آیات ۱ تا ۳). این سوره برای تنظیم معاملات تجاری و هشدار جدی در برابر جرم تقلب در معاملات که باعث فساد روابط در جامعه می‌شود، نازل شده است. همچنین، خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «وَمَا آتَيْتُم مِّن رِّبًا لِّيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِندَ اللَّهِ ۖ وَمَا آتَيْتُم مِّن زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ» (سوره روم، آیه ۳۹). تفسیر این آیه چنین است: آنچه شما به دیگران می‌دهید با نیت اینکه به شما بیشتر بازگردانند، نزد خدا هیچ برکتی ندارد و خیری در آن نیست؛ اما زکاتی که با قصد قربت به خداوند می‌پردازید، پاداش و ثوابی چندبرابر برای شما به همراه خواهد داشت. با تشکیل جامعه سیاسی اسلامی در مدینه، تشریعات قرآنی برای تنظیم و هدایت زندگی معنوی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی ادامه یافت. آیاتی که تجارت، معاملات مالی و قراردادها را نظم می‌بخشیدند، نازل شدند. همچنین، پیامبر اکرم (ص) بازاری برای مسلمانان ایجاد کرد تا آنان را از انحصار و سلطه اقتصادی یهودیان در مدینه آزاد کند.

نهادهای اقتصاد سیاسی اسلامی

با گسترش اسلام و ادغام فرهنگ‌ها و نظام‌های اجتماعی گوناگون در جامعه‌ی واحد اسلامی، مسائل اقتصادی جدیدی پدیدار شد. این مسائل منجر به ایجاد نظام‌های اقتصادی بسیار مهم و دقیقی گردید که هدف آن‌ها مدیریت منابع اقتصادی و تنظیم شیوه‌های مناسب برای توزیع عادلانه‌ی ثروت بود. از جمله این نظام‌ها عبارتند از:

1. بیت‌المال بیت‌المال، که با نام‌هایی همچون دیوان اموال نیز شناخته می‌شود، نخستین نهاد اقتصادی اسلامی با شخصیت حقوقی محسوب می‌شود. این نهاد برای سازمان‌دهی امور مالی و سیاست‌های اقتصادی به طور کلی ایجاد شد و شامل مدیریت درآمدها و هزینه‌های دولت اسلامی و منابع مالی مرتبط با جزیه، خراج، فیء، غنایم، زکات و موارد مشابه است.
2. دیوان حسبه واژه‌ی حسبه از احتساب گرفته شده و به معنای امر به معروف و نهی از منکر است. ماوردی آن را چنین تعریف می‌کند: «امر به معروف در صورتی که ترک آن آشکار شود و نهی از منکر در صورتی که انجام آن آشکار باشد.» همچنین، ابن‌خلدون آن را «وظیفه‌ای دینی از باب امر به معروف و نهی از منکر» می‌داند.
3. اوقاف وقف یک نهاد خیریه است که اموال موقوفه را در مسیر نیکوکاری و احسان مدیریت می‌کند.
4. بانک‌های اسلامی این بانک‌ها مؤسسات مالی هستند که به صورت شرکت‌هایی فعالیت می‌کنند و از معاملات ربوی که در شریعت اسلامی حرام است، اجتناب می‌کنند. به عبارت دیگر، این مؤسسات فعالیت‌های مالی خود را بدون دخالت ربا انجام می‌دهند.

بر این اساس، کتابخانه اقتصادی اسلامی در طول تاریخ اسلام شکل گرفت و بیش از 1200 سال از همتای اروپایی مدرن خود پیشی گرفت. در این مسیر، تخصص علمی در آثار اقتصادی اسلامی ظاهر شد و فقیهان اسلام در نوشته‌های خود از اصطلاحات مختلفی همچون «معاملات»، «اکتساب»، «معاش» و «اموال» برای بیان مفاهیم اقتصادی استفاده کردند. این اصطلاحات به وضوح بر اقتصاد در چارچوب اصول دین اسلام دلالت دارند.

کتاب‌های مرتبط با اقتصاد سیاسی اسلامی در طول تاریخ

• کتاب "الخراج" اثر ابویوسف، شاگرد ابوحنیفه، تألیف: ابویوسف یعقوب بن ابراهیم بن حبیب بن سعد بن حبتة انصاری (وفات: ۱۸۲ هجری).
• کتاب "الخراج" اثر یحیی بن آدم قرشی، تألیف در سال ۲۰۳ هجری/۷۸۵ میلادی.
• کتاب "الأموال" اثر ابوعبید قاسم بن سلام بن عبدالله هروی بغدادی (وفات: ۲۲۴ هجری).
• کتاب "الاكتساب في الرزق المستطاب" اثر محمد بن حسن شیبانی (وفات: ۲۳۴ هجری/۸۱۵ میلادی).
• کتاب "الأموال" اثر ابوجعفر احمد بن نصر داودی مالکی (وفات: ۴۰۲ هجری).
• کتاب "إغاثة الأمة بكشف الغمة" اثر علامه تقی‌الدین احمد بن علی مقریزی (قاهره) (۷۶۶ هجری/۱۳۶۵ میلادی – ۸۴۵ هجری/۱۴۱۱ میلادی)، در زمینه بررسی پول و چرخه‌های اقتصادی. این کتاب به بررسی علل بحران‌های اقتصادی و ارائه راه‌حل‌هایی برای آن‌ها می‌پردازد.
• کتاب "الاستخراج لأحكام الخراج" اثر ابوالفرج عبدالرحمن بن احمد بن رجب حنبلی (وفات: ۷۹۵ هجری).
• کتاب "المقدمة" اثر علامه عبدالرحمن بن خلدون در قرن هفتم هجری/سیزدهم میلادی. بسیاری از ایده‌های او بعدها در کتاب "ثروة الأمم" آدام اسمیت (منتشر شده در سال ۱۷۷۶ میلادی) دیده می‌شود.
• کتاب "الفلاكة والمفلوكون" اثر احمد بن علی بن عبدالله شهاب‌الدین دلجی مصری (۷۷۰ هجری/۱۳۶۸ میلادی – ۸۳۸ هجری/۱۴۳۵ میلادی).

با توجه به مطالب ذکر شده، اقتصاد سیاسی اسلامی یک نظام مستقل و متمایز در کنار اقتصاد عمومی است. این اقتصاد، نظامی واقع‌گرا است که مالکیت فردی و جمعی را به رسمیت می‌شناسد و میان آن‌ها توازن برقرار می‌کند، به طوری که هر یک در خدمت دیگری قرار می‌گیرد. اقتصاد سیاسی اسلامی بر اصول و ارزش‌هایی استوار است که با بهره‌گیری از آن‌ها، توانایی‌های جامعه بسیج می‌شود تا سیاست‌های اقتصادی جدی و واقع‌بینانه‌ای تدوین شود. این سیاست‌ها تعادلی میان تولید و مصرف، سرمایه‌گذاری و پس‌انداز، و صادرات و واردات برقرار می‌کنند. همچنین، این نظام اقتصادی به توسعه و رشد اقتصادی و اجتماعی و نیز ظرفیت‌های موجود در جامعه اسلامی توجه دارد تا به رفاه اقتصادی و ثبات سیاسی دست یابد.

تفاوت میان اصطلاح «اقتصاد سیاسی اسلامی» و «اقتصاد اسلامی»

بر اساس توضیحات ارائه‌شده، پژوهشگر معتقد است که میان این دو اصطلاح تفاوت یا اختلافی وجود ندارد. بنابراین استفاده از هر یک از این دو اصطلاح بدون اشکال است، زیرا این دو مترادف بوده و معانی و مضامین یکسانی دارند. با این حال، علمای اقتصاد اسلامی به دلایل اختصار، سهولت و سرعت، معمولاً از اصطلاح «اقتصاد اسلامی» بدون واژه «سیاسی» استفاده می‌کنند.