به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، عبدالله محمد قادر جبرائیل، استادیار گروه اقتصاد دانشگاه صلاح الدین اربیل، یادداشتی برای وبسایت اسلام آنلاین با موضوع اقتصاد سیاسی اسلامی نوشته است که بخش سوم آن خدمت شما ارائه می‌شود؛ (بخش اول یادداشت) (بخش دوم یادداشت)

اصول کلی اقتصاد سیاسی اسلامی

اقتصاد سیاسی اسلامی بر اصول اقتصادی متعدد بنا شده است که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: اول — کار و تولید از وظایف اساسی انسان: شریعت اسلامی کار و تولید را از وظایف اساسی انسان دانسته و آن را یک تکلیف برای دستیابی به سطحی مناسب از زندگی و تأمین نیازهای زندگی فردی و نیازهای افرادی که تحت تکفل او هستند، مانند فرزندان کوچک، همسر، والدین بی‌بضاعت، و انجام تکالیف مالی همچون پرداخت بدهی‌ها، می‌داند. قرآن انسان را به کار و تولید سفارش کرده است: [هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمْ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَإِلَيْهِ النُّشُورُ] (سوره ملک- آیه: 15) و همچنین می‌فرماید: [فَإِذَا قُضِيَتْ الصَّلَاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ] (سوره جمعه- آیه: 10). دوم — احترام به مالکیت فردی: خداوند در قرآن می‌فرماید: [وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُوا بِهَا إِلَى الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُوا فَرِيقًا مِنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ] (سوره بقره- آیه: 188) و پیامبر خدا صلی‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود: [لا يَحِلُّ مالُ امرِيءٍ مُسلمٍ إِلَّا بِطِيبِ نفسٍ مِنهُ] (صحیح الجامع- شماره: 7662). شریعت اسلامی قوانین لازم برای حفاظت از مالکیت را وضع کرده است. هر انسان حق کار، تولید، مالکیت، مصرف و تصرف در مال خود را طبق ارزش‌هایی که شریعت تعیین کرده، دارد. همچنین حق مالکیت از طریق ارث به او منتقل می‌شود و از طرق مشروع دیگر مانند هدیه و وقف نیز به دست می‌آید. سوم — احترام به مالکیت عمومی: این نوع مالکیت، مالکیت مشترک بین تمامی افراد جامعه است که به صورت جمعی بوده و هیچ فردی نمی‌تواند به تنهایی از آن بهره‌برداری کند، به دلیل آنکه منفعت آن برای جامعه بسیار بیشتر از تلاش و هزینه‌ای است که برای آن صرف می‌شود، یا به دلیل اینکه منافع آن برای عموم مردم ضروری است و هیچ فردی نمی‌تواند از آن بی‌نیاز باشد. مالکیت عمومی در اقتصاد اسلامی معاصر می‌تواند شامل کارخانجات، مؤسسات تولیدی، مدارس و دانشگاه‌ها، و همچنین تأسیسات حمل‌ونقل مانند کشتی‌ها، هواپیماها و راه‌آهن می‌شود. تمامی حوزه‌های اقتصادی در یک کشور باید به جامعه اسلامی خدمت کنند و به‌طور کلی زیر نظر بخش عمومی کشور اسلامی قرار گیرند. محصولات بخش عمومی اگرچه به جامعه تعلق دارند، اما برخی از این محصولات باید با پول خریداری شوند. نمونه‌ای از این محصولات، محصولات نفتی مانند نفت سفید، سوخت خودروها و ماشین‌آلات هستند که به‌صورت رایگان عرضه نمی‌شوند و به شهروندان با قیمت‌های پایین و یارانه‌ای داده می‌شوند. در موارد دیگر، برخی محصولات به‌صورت رایگان به افراد جامعه ارائه می‌شوند، مانند تحصیل در مدارس و دانشگاه‌ها و خدماتی که وزارت‌خانه‌های دولتی به شهروندان ارائه می‌دهند که به‌صورت رایگان و بدون دریافت هزینه به مردم داده می‌شود. چهارم — احترام به مالکیت مشترک منابع عمومی: شریعت اسلامی مالکیت مشترک منابع عمومی را تایید کرده است. در روایتی منصوب به پیامبر اسلام ﷺ آمده است: "مسلمانان در سه چیز شریک هستند: در علف‌زارها، آب و آتش." (صحيح أبي داود) این حدیث اشاره دارد به منابع طبیعی‌ای که انسان به آن‌ها نیاز دارد و همه از آن بهره‌مند می‌شوند. این منابع، نظیر علف‌زارها، آب رودخانه‌ها، باران‌ها و منابع انرژی مانند چوب و هیزم، در اختیار همگان قرار دارند و نمی‌توان از آن‌ها بهره‌برداری انحصاری کرد. همچنین، منابع طبیعی جدید مانند نفت و زغال‌سنگ هم جزو این نوع مالکیت محسوب می‌شوند. هر فرد از اعضای جامعه حق دارد از این منابع بهره‌مند شود، به‌گونه‌ای که نیازهای خود را برطرف کند، بدون اینکه زیاده‌روی یا کم‌کاری کند. دولت اسلامی مسئول نظارت، حفاظت و تنظیم قوانین استفاده از این منابع است و باید از هرگونه هدررفت و آسیب جلوگیری کند و در راستای رشد و توسعه آن‌ها برنامه‌ریزی کند. پنجم — تحقق تعادل اقتصادی: شریعت اسلامی برقراری توازن اقتصادی در جامعه اسلامی را تضمین کرده و مانع از آن می‌شود که طبقه‌ای به بهای محرومیت دیگران ثروتمند شود. از این رو، شریعت اسلامی احتکار، ربا، دست‌کاری در قیمت‌ها و دستمزدها و تصرف ناحق اموال مردم را حرام کرده است. قرآن کریم این اصول را چنین تبیین می‌کند:

«مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ وَمَا آتَاكُمْ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ». (سوره حشر، آیه 7)

«وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ». (سوره توبه، آیه 34)

«وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ». (سوره ذاریات، آیه 19)

ششم — واجب بودن زکات: شریعت اسلامی زکات را واجب کرده و آن را با نماز مقارن کرده است، چنانکه در قرآن آمده است: "وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ." (سوره بقره، آیه 43) هفتم — تنظیم تولید، توزیع، پس‌انداز، مصرف و هزینه‌کرد: اقتصاد اسلامی اصول و ارزش‌هایی را برای تنظیم تولید، توزیع، پس‌انداز، مصرف و هزینه‌کرد به‌منظور تحقق ثبات، تعادل، آرامش و صلح در جامعه اسلامی وضع کرده است. این اقدامات به‌منظور دور نگه داشتن فرد، جامعه و کشور اسلامی از خطرات سیاسی، امنیتی، بهداشتی و اجتماعی است. هشتم — اصل کفالت و ضمانت: شریعت اسلامی اصل کفالت و ضمانت را پذیرفته است. افراد در جامعه اسلامی مسئولیت همبستگی و حمایت از یکدیگر را برای مقابله با فقر و نیازها بر عهده دارند. خداوند می‌فرماید: "وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا" (سوره انسان، آیه 8) و همچنین می‌فرماید: " وَآتُوهُم مِّن مَّالِ اللَّهِ الَّذِي آتَاكُمْ" (سوره نور، آیه 33) نتایجی که جامعه اسلامی از این اصول به دست می‌آورد عبارتند از:

• دقت در تولید: با دقت در تولید و شکوفایی اقتصادی، فرد احساس می‌کند که آنچه به دست می‌آورد نه‌تنها به او سود می‌رساند بلکه به جامعه نیز منفعت می‌دهد.
• استحکام اصول اخلاقی اسلامی در جامعه: چون اسلام در دل مسلمانان نگرانی از نظارت خدا، پیامبر و مؤمنان را در تمامی فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی‌شان کاشته است. خداوند می‌فرماید: "وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ ۖ وَسَتُرَدُّونَ إِلَىٰ عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ" (سوره توبه، آیه 105). همچنین ضمیرشان را برای ترس از خداوند در پنهان و آشکار تربیت کرده است.
• حفظ جامعه اسلامی: حفظ جامعه اسلامی از جرایم اجتماعی و حذف شکاف‌های بزرگ میان مردم و از بین بردن علل نفرت، تنش‌ها و کینه‌هایی که بین فقرا و غنی‌ها وجود دارد، و ایجاد اعتماد و همکاری میان آن‌ها بر مبنای نیکوکاری و تقوا.

اقتصاد اسلامی و آرامش و صلح

مفهوم عدالت اجتماعی در اقتصاد اسلامی شامل تمام جنبه‌هایی است که به زندگی انسان و رفتارهای او با خود و دیگران مربوط می‌شود. این مفهوم از موارد زیر آغاز می‌شود: رد ظلم به هر شکلی؛ مبارزه با نظام برده‌داری و بهره‌کشی انسان از انسان؛ آزادسازی فکر فرد مسلمان از رکود و پراکندگی؛ و هدایت آن به سمت تفکر توحیدی. همچنین، نفی پرستش بت‌ها و شرک و تبدیل آن به ایمان به خداوند یکتا و یگانگی خالق تعالی. این عدالت برای تمام ابعاد زندگی انسان در نظر گرفته شده است؛ برخلاف سیستم‌های اقتصادی وضعی مانند نظام سرمایه‌داری یا سوسیالیسم، که نقش فرد در زندگی اقتصادی را نادیده می‌گیرند و تنها حول محور مالکیت ثروت و راه‌های مادی جمع‌آوری آن می‌چرخند. اقتصاد اسلامی بر اساس فرمان خداوند تعالی عمل کرده است: " إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَىٰ وَيَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ ۚ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ" (سوره نحل، آیه 90). این اصول برای ایجاد یک نظام اخلاقی محکم طراحی شده است که به عنوان مبنای توزیع عادلانه و شرعی ثروت‌های امت اسلامی بین اعضای جامعه قرار گیرد. این سیستم معیارهای شرعی و نظام‌های قانونی و اجرایی متوازنی را پیاده‌سازی می‌کند که هدف آن تحقق عدالت در توزیع و بازتوزیع ثروت تحت اصول و ضوابط قرآنی و سنت نبوی است. این سیستم به تقویت روح تعاون و همبستگی بین مسلمانان، از بین بردن تنش‌های نژادی و طبقاتی، و مبارزه با انواع استثمار و ظلم پرداخته است. برای تحقق این هدف، ابزارهای مالی و اقتصادی مختلفی مورد استفاده قرار گرفته است، از جمله:

• وجوب زکات و تنظیم میراث، تشویق به صدقه، کارهای خیریه و تمام فعالیت‌هایی که به کاهش رنج و فقر مسلمانان کمک کند.
• تحریم ربا: خداوند می‌فرماید: "الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ۚ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا ۗ وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا ۚ فَمَن جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّهِ فَانتَهَىٰ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ ۖ وَمَنْ عَادَ فَأُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ ۖ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ" (سوره بقره، آیه 275).
• تحریم انباشتن ثروت: خداوند می‌فرماید: "وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ" (سوره توبه، آیه 34).
• تحریم احتکار:  در روایتی منصوب به پیامبر اسلام ﷺ آمده است: "فقط گناهکار احتکار می‌کند." (صحيح مسلم، حدیث 1605).

همچنین، اقتصاد اسلامی با مبارزه با تقلب، فریب، ضرر، کذب در فروش و معاملات، بهره‌کشی انسان از انسان، و هدر و اسراف منابع اقتصادی جامعه به‌طور غیرموجه و غیرمجاز، اصولی را برای ایجاد تعادل اقتصادی و اجتماعی در جامعه پایه‌ریزی کرده است. هدف این اصول، رسیدن به یک جامعه متوازن است که در آن عدالت، مساوات منظم و آزادی شرعی حاکم باشد. این امر از طریق الزام به پرداخت صدقات و حمایت از اقشار فقیر، مسکین و نیازمند به‌طور کلی، و تأمین نیازهای محتاجان در جامعه اسلامی به دستور خداوند محقق شده است. خداوند می‌فرماید: "إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ" (سوره توبه، آیه 60) همچنین خداوند می‌فرماید: "وَآتُوهُم مِّن مَّالِ اللَّهِ الَّذِي آتَاكُمْ" (سوره نور، آیه 33). و نیز می‌فرماید: " وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ" (سوره ذاریات، آیه 19). تمام این اصول منجر به ایجاد جامعه‌ای همکار، همبسته و متعهد شده است. خداوند می‌فرماید: "وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ ۖ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۖ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ" (سوره مائدة، آیه 2) همچنین خداوند می‌فرماید: " يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَىٰ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا ۚ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ" (سوره حجرات، آیه 13). در نتیجه، تعادل اجتماعی محقق می‌شود و تفاوت‌ها و درگیری‌های طبقاتی میان افراد جامعه اسلامی از بین می‌رود. عدالت اجتماعی مورد نظر که برای همه افراد جامعه اسلامی حقوق و وظایف برابر فراهم می‌کند، به تحقق می‌پیوندد. این امر موجب رونق و حیات جامعه شده و همه در فرایند تولید و توسعه مشارکت می‌کنند، در حالی که احساس عدالت، آرامش و صلح در جامعه حاکم است.