به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، محمدعلی فائضی، پژوهشگر هسته عفاف و حجاب اندیشکده رهیافت، در یادداشتی مطرح کرد؛ جز تعزیر و نهی از منکر چه روش‌هایی برای دعوت به امور اخلاقی و احکام شرعی مانند پوشش و حجاب در سیره رسول خدا (س) و ائمه معصومین (ع) وجود دارد؟ احتمالاً امروزه با اقداماتی که ما کرده‌ایم و نکرده‌ایم، پاسخ عموم مردم این باشد: هیچ چیز! در یادداشت‌های پیشین با عنوان «آیا شرع برای تدبیر مسأله حجاب فقط «مجازات» و «نهی از منکر» دارد؟» تلاش کردیم براساس قواعدی که در کتب فقهی مبتنی بر منابع دینی یافت می‌شود، به این سوال پاسخ دهیم. آن قواعد، اصولی کلی بود عالمان دین براساس آیات قرآن کریم، سیره معصومین و کلام آنان استننتاج کرده بودند. اکنون تلاش می‌کنیم به بعضی از آن داده‌ها در سیره رسول خدا (س) اشاره کنیم.

زمینه‌سازی از طریق تغییر نظم اجتماعی

نظم اجتماعی یکی از مفاهیم اساسی در علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی است که به شیوه‌های حفظ انسجام و هماهنگی در جامعه اشاره دارد. این مفهوم به بررسی سازوکارها، نهادها، و فرآیندهایی می‌پردازد که رفتارهای فردی و گروهی را در چارچوب هنجارها و قوانین اجتماعی هماهنگ و کنترل می‌کند. نظم اجتماعی تضمین می‌کند که افراد در جامعه بتوانند با یکدیگر تعامل کنند، نیازهای خود را برآورده سازند و تعارضات را به شیوه‌ای پایدار و قابل‌پیش‌بینی مدیریت کنند. نظم اجتماعی در دوران جاهلیت عمدتاً براساس ساختارهای قبیلی شکل گرفته بود و دیگر حوزه‌های اجتماعی مانند ارتباطات اجتماعی، روابط خانوادگی، اقتصاد، قدرت، جنگ و… مبتنی بر همین ساختار و تعهدات بود. با اینکه پیامبر این ساختار را از بین نبرد، اما ساختاری دیگر مبتنی بر «ولایت میان مومنین» ایجاد کرد. ایجاد عقد اخوت میان مومنان از مقدمات این تغییرات بود که نظم اجتماعی را به برادری دینی، اخوت و همبستگی دینی تغییر می‌داد.

زمینه‌سازی از طریق تغییر گفتمان اجتماعی

تا بستر و زمینه‌ای که پیامبر برای رشد ایمان و اسلام ایجاد کرد را درک نکنیم، نمی‌توانیم گام‌های بعدی در معرفی و نهادینه‌سازی عفاف و حجاب را فهم کنیم؛ چرا که همین مقدمات بود که باعث شد با نزول دستور حجاب، مسلمانان همگی آن را رعایت کنند. اولین گام، تغییر گفتمان و ارزش‌های حاکم بر جامعه بوده است. تا پیش از آن، نظم اجتماعی مبتنی بر بت، بردگی، قبیله و حکّامی بوده است که به علل مختلفی از جمله ثروت بر دیگر افراد سیطره داشته اند. با بعثت پیامبر، رسول خدا گفتمان و نظم اجتماعی را به کلی تغییر داد: خدا در مرکز زندگی قرار است و انسان باید مبتنی بر ایمان و تقوا، زندگی در حال گذار خویش را برای آخرت سامان دهد و در محور این زندگی، ولایت پیامبر قرار دارد که فرستاده خداست و دستورات او، همان اوامر الهی است که باید توسط مومنان رعایت شود. این نظم اجتماعی، زمینه را برای پذیرش هر تغییری آماده می‌کرد (جمشیدی‌ها و زائری، 1387: 14-23).

زمینه‌سازی از طریق ارزش بخشی به زن بوسیله تغییر در جایگاه و وضعیت حقوقی زنان

تا پیش از اسلام، زن جنس دوم و پست‌تر از مردان بود. نوع نگرش به زن کارکردی بود و کارکرد جنسی، فرزندآوری، آوازخوانی، رقاصی و.. را داشت. به همین علت، ارث نمی‌برد، نقش خادم مرد را داشت، در تصمیم‌گیری‌ها شرکت داده نمی‌شد و… . با ظهور اسلام، جایگاه و قوانین حقوقی زن تغییرات اساسی کرد. پیامبر با زنان بیعت کرد، به آنان آموزش می‌داد، آنان را در نماز جماعت شرکت می‌داد و… .

زمینه‌سازی از طریق نهادسازی و محوریت بخشی به خانواده

در دوران جاهلیت، بیش از خانواده، قبیله و مرد بوده که نقش محوری را برعهده داشته است و با گونه‌ای فراخانواده‌گرایی مواجه هستیم. پیامبر اما با تاکید بر اهمیت خانواده، آن را مهمترین عنصر اجتماع قرار داد که در آن، زن و مرد، هر دو واجد حقوق و متکفل تکالیفی هستند. آیات قرآن و احادیث پیامبر در تکریم زن و مادر، نقش زن و مادر را والا و محوری معرفی کرد.

زمینه‌سازی از طریق بسط عفت‌

عفت، شامل مصادیق مختلفی در پوشش، نگاه و… است. همزمان با دستور به رعایت حجاب و پوشش، رسول خدا در ایجاد و تثبیت دیگر حوزه‌های عفاف نیز اهتمام داشته است؛ به گونه ای که نسبت به آن صحابه را امر و نهی می‌کرده است.

• پاکدامنی

اولین مقدمه و پیش‌نیاز، پاکدامنی و دوری از فحشا و زنا است. شاید عجیب بنظر رسد که زنا در دوران جاهلیت چنان گسترده بوده که مطابق برخی اخبار، نخستین خبر منتشره در خصوص ادعای پیامبری رسول خدا در مدینه چنین بود: «در مکه پیامبری مبعوث شده که زنا را حرام کرده است!» (ابن سعد، 1410 ق، ج1: 149). پیامبر نیز هرجا اقتضایی داشت، سخن از پایبندی به حریم‌های جنسی به میان می‌آورد. به عنوان نمونه، ترک زنا را از شرط‌های بیعت با زنان در عقبة اولی قرار داد (طبری، 1387 ق، ج2: 356).

• عفت در نگاه

غض بصر دستوری بود که خداوند هم به مردان و هم زنان داده است (نور: 31-32). علاوه بر آن، رسول خدا نیز مصادیقی برای حفظ این حریم‌مداری اشاره کرده است؛ مانند: دستور به زنان برای دیرتر سر از سجده بلند کردن تا  مردان لباس کوتاه را نبینند (صدوق، 1385 ق، ج2: 2 و 34) و پشت سر زنان حرکت نکردن مردان، تا مبادا نگاهشان به ایشان بیفتد (کلینی، 1362، ج5: 553). در روایتی تاریخی، فضل بن عباس، یکی از صحابه پیامبر، پشت سر حضرت سوار بود. فضل زنی زیبا را دید و به او نظر دوخت. پیامبر با دست خود سر او را برگرداند و او را نصیحت و موعظه کرد (ابن سعد، 1410 ق، ج4: 40).

• عفت در لمس

از عایشه، همسر پیامبر نقل شده که دستان رسول خدا در تمام عمر با دست زن نامحرمی تماس نیافت (بخاری، 1410 ق، ج8: 224). پیامبر برای بیعت نیز با زنی مصافحه نکرد و حتی در عقبة اولی یا بیعة النساء، اعلام کرد که «با زنان مصافحه نخواهم کرد» (نسائی، 1411 ق، ج5: 218). در روز فتح مکه نیز چنین کرد. زنانی خواستار بیعت با پیامبر بودند. ظرف سنگی آورده شد که درونش مقداری آب بود و پیامبر اندکی عطر بر آن افزود، سپس دست خود را درون آن نهاد تا زنان نیز دست در آن نهند و همین معنای بیعت داشت (کلینی، 1362، ج5: 526).

• عفت در گفتار

پیامبر هم از صحبت بی وجه و شوخی با نامحرمان دوری می‌کرد و از آن نهی می‌فرمود (صدوق، 1404 ق، ج4: 6) و هم خود، بر زنان سلام می‌کرد و به آنان پاسخ می‌داد (صدوق، 1404 ق، ج3: 469). اعتدال در حریم‌مداری و دوری از افراط و تفریط سیره پیامبر بود.

• عفت در ظروف زمان و مکان

از دیگر مصادیقی که پیامبر به آن توجه داشت، رعایت حریم زنان و مردان در زمان‌ها و مکان‌های مختلف بود. ممنوعیت مطلق ورود مردان نامحرم به حریم شخصی زنان (کلینی، 1362، ج5: 528)، لزوم کسب اجازه فرزندان از والدین در سه وقت برای ورود به حریم آنان، تفکیک حریم خواب دختران از پسران در ده سالگی (صدوق، 1404 ق، ج3: 463)، نهی از انجام اعمال جنسی در حضور فرزندان و فراتر از آن، شنیدن صدا یا فهمیدن آن (سوره نور، آیه 58 / حر عاملی، 1370، جلد 93:14)، جدایی محل استقرار زنان از مردان در مسجد و میدان جنگ، نهی از خلوت با نامحرمان (ابن حجر عسقلانی، 1415 ق، ج3: 69)، راه رفتن زنان از دو سوی کوچه و نه از وسط آن، نهی از اسب‌سواری که زنان را در معرض فسق قرار می‌دهد (کلینی، 1362، ج5: 516)، تأخیر زنان در خروج از مسجد به علت مشاهده اختلاط زنان و مردان و جداکردن در ورودی زنان به مسجد مصادیقی از رعایت حریم جنسیتی و حرمت زنان و جلوگیری از ایجاد فساد و فحشا بوده است.

• عفت قلبی

حریم‌مداری قلبی، اعمالی است که شاید لزوماً فساد و فحشا نباشند، اما با تحریک نفس، منجر به آن خواهند شد. به عنوان مثال، رسول خدا فرمود: «درحالی که به فکر زنی دیگر هستید، با همسرتان آمیزش نکنید؛ زیرا می ترسم فرزندتان نابکار، پست و فرومایه در آید (حر عاملی، ج20: 252) و «هرگاه زنی از محلی برخاست، کسی در آنجا ننشیند تا آن محل سرد شود» (صدوق، 1404، ج3: 467). همچین از مومنان خواست در جایی که صدای نفس زن نامحرم به گوش می رسد، بیتوته نکنند (همان: 185). همچنین زمانی که شنید هیث مخنث و همراهش پیش از غزوه طائف، به گونه ای شرم آورد به ذکر اوصاف زن طائفی نشسته اند، هر دو را سرزنش کرد، دشمن خدا نامید و به تبعیدشان از مدینه حکم داد؛ همچنان امر کرد که این دو را به جمع زنان راه ندهند (الویری و موسوی‌نیا، 1400: 273-274).

نمونه‌سازی و الگوسازی از خود

مشهور است که مردمان به رفتار رهبران خود نظر می‌کنند. رسول خدا نه تنها پس از رسالت، که از کودکی تا جوانی نیز مشهور به عفت و پاکدامنی بود. سال ها پیش از بعثت، زمانی که زنان و مردان گاهی تا پاسی از شب را به عیش و نوش در مجالس مختلط سپری می کردند، محمد (ص) از حضور در این مجالس خودداری می کرد (ابن اسحاق، 1410 ق: 70 / البیهقی، 1405 ق، ج1: 137). حتی روایت شده که محمد (ص) از دختران پرده نشین باحیاتر بود و اگر موضوعی را ناپسند می پنداشت، در احوال و کردارش آشکار می شد (بخاری، 1410 ق، ج6: 31). در روزگاری که به علل مختلفی از جمله آب‌وهوا، فقر، عدم دسترسی به آب و حمام، پوشش حداقلی زنان و مردان روایت شده است، گزارش‌های تاریخی بیانگر حساسیت ویژه پیامبر بر پوشیدگی و دوری از چشم دیگران در هنگام قضای حاجت بوده است (ر.ک: کلینی، 1362، ج5: 505 / نوری، 1408 ق.: 249).

نمونه‌سازی و الگوسازی از همسران پیامبر (س)

براساس گزارش‌ها، تا پیش از سال پنجم هجری، زنان از پوشش عادی خود پیروی می‌کردند و با مردان نیز مراوده و ارتباط داشتند. براساس گزارشی، در یکی از سفره‌هایی که پیامبر برای صحابه ترتیب داده بود، دست مردی به دست عایشه برخورد می‌کند که موجب ناراحتی پیامبر می‌شود (نسائی، 1411 ق، ج6: 435). این گزارش نشان‌دهنده ارتباط نزدیک زنان، حتی همسران پیامبر با مردان بیگانه است. خداوند اما حجاب میان زنان و مردان و پوشش را از همسران پیامبر آغاز کرد. براساس گزارشی، در اطعام پیامبر به مناسبت ازدواج ایشان با زینب بنت جحش، پس از پایان مراسم، بعضی صحابه مراعات پیامبر را نکرده، از خانه ایشان خارج نمی‌شدند. پیامبر نیز به احترام ایشان، چیزی نمی گفت. در این حال، آیه حجاب نازل شد و از مردان خواسته شد حریم همسران رسول خدا را به گونه ویژه ای رعایت نمایند و درخواست خود از ایشان را تنها از پشت حجاب مطرح کنند (ابن کثیر الدمشقی، 1407 ق، ج4: 148). حجاب در اینجا یعنی حائل و پرده‌ای که میان زنان و مردان فاصله اندازد. این آیه باعث شد زنان در پس پرده قرار گیرند. به طوری که گزارش شده مردم نمیدانستند صفیه همسر پیامبر شده یا نه. با گفتن اینکه برای صفیه پرده بزنید، دانستند او به همسری حضرت درآمده است (واقدی، 1409 ق، ج2: 675). ان شاءالله در یادداشت بعد به دیگر اقدامات رسول خدا در رابطه با ایجاد فرهنگ عفاف و حجاب خواهیم پرداخت.   منابع: قرآن کریم. ابن اسحاق، محمد (1410 ق). کتاب السیر و المغازی. قم: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (1415 ق). الإصابة فی تمییز الصحابة. بیروت: دارالکتب العلمیة. ابن سعد، محمد (1410 ق). الطبقات الکبری. بیروت: دارالکتب العلمیة. ابن کثیر الدمشقی، اسماعیل بن عمر (1407 ق). البدایة و النهایة. بیروت: دارالفکر. بخاری، محمد بن اسماعیل (1410 ق). صحیح البخاری. قاهره: المجاس الاعلی للشئون الاسلامیة، احیاء کتب السنة. البیهقی، ابوبکر (1405 ق). دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعة. بیروت: دارالکتب العلمیة. جمشیدیها، غلامرضا و زائری، قاسم (1387). سیاستگذاری فرهنگی پیامبر و تأثیر آن بر موقعیت فرهنگی – اجتماعی زنان در در زیست‌جهان جاهلی. توسعه و سیاست. ش32. صص 38-5. حر عاملی، محمد بن حسن (1370). وسائل الشيعه الي تحصيل مسائل الشريعه. قم: موسسه آل البيت عليهم السلام لاحياء التراث صدوق، محمد بن علی (1385 ق). علل الشرائع. قم: بی‌نا. صدوق، محمد بن علی (1404 ق). من لایحضره الفقیه. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. طبری، ابن جریر (1387 ق) تاریخ الأمم و الملوک. بیروت: دارالتراث. قمی، علی بن ابراهیم (1404 ق). تفسیر القمی. قم: دارالکتب. کلینی، محمد بن یعقوب (1362). الکافی. تهران: اسلامیه. مطهری، مرتضی (1379). مسأله حجاب. تهران: صدرا. چاپ اول: 1348. نسائی، احمد بن علی (1411 ق). السنن الکبری. بیروت: دارالکتب العلمیة. نوری، حسین بن محمدتقی (1408 ق). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. قم: موسسه آل البیت (ع). واقدی (1409 ق). المغازی. بیروت: دار الأعلمی. الویری، محسن؛ موسوی نیا، سیدمحمدمهدی (1400). حریم جنسیتی در صدر اسلام در کتاب پوشش زنان در زمان پیامبر. قم: مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان.