به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، به نقل از رسانه KHAMENEI.IR؛ حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر انقلاب اسلامی در پیامی به‌مناسبت آغاز سال ۱۴۰۴، سال جدید را سال «سرمایه‌گذاری برای تولید» نام‌گذاری کردند و مقدّماتی را برای تحقق آن ذکر کردند: «یکی از مسائل مهمّ اقتصاد در کشور سرمایه‌گذاری‌های تولیدی است. تولید آن وقتی جهش پیدا میکند که سرمایه‌گذاری انجام بگیرد. البتّه سرمایه‌گذاری عمدتاً از سوی مردم باید انجام بگیرد ــ و دولت شیوه‌های مختلفش را برنامه‌ریزی کند ــ لکن در آن جایی که مردم یا انگیزه‌ای ندارند یا توانایی سرمایه‌گذاری ندارند، دولت هم میتواند در این میدان وارد بشود؛ نه به عنوان رقابت با مردم، بلکه به عنوان جایگزین مردم؛ آنجایی که مردم نمی‌آیند، دولت وارد میدان بشود و سرمایه‌گذاری کند. به هر حال سرمایه‌گذاری تولید یکی از مسائل لازم برای اقتصاد کشور و برطرف کردن مشکل معیشت مردم است. اصلاح معیشت مردم برنامه‌ریزی میخواهد لکن این برنامه‌ریزی بدون مقدّماتی از این قبیل امکانپذیر نیست. بایستی حتماً هم دولت و هم مردم با عزم و انگیزه‌ی فراوان، سرمایه‌گذاری برای تولید را جدّی بگیرند و دنبال کنند. کار دولت، فراهم کردن زمینه‌ها است، برداشتن موانع تولید است؛ کار مردم هم این است که سرمایه‌های خُرد و سرمایه‌های بزرگ خود را بتوانند در راه تولید به کار ببرند.» ۱۴۰۳/۱۲/۳۰ به همین مناسبت در ادامه مطالب پرونده «سرمایه‌گذاری برای تولید»، نمونه‌های موفقی از کسب‌وکارهای خرد و خانگی در ذیل راهبرد تکیه به نقش‌آفرینی مردم در تولید کشور بررسی می‌شود. رهبر انقلاب در بهمن ۹۲، نقش‌آفرینی مردم و همه فعالان اقتصادی را مقدمه ایجاد حماسه اقتصادی ملّت بزرگ ایران پس از حماسه سیاسی انقلاب اسلامی در چشم جهانیان مطرح فرمودند و پس از آن هرسال بر اهمیت تولید، اشتغال و مصرف کالای داخلی تأکید فرمودند. ایشان در بیانیه مهم گام دوم انقلاب، راه‌حل مشکلات اقتصادی را اجرای سیاست‌های اقتصاد مقاومتی شامل درون‌زایی اقتصاد کشور و مردمی کردن اقتصاد و تصدیگری نکردن دولت نامیدند. رهبر فرزانه انقلاب در پیام آغاز سال ۱۴۰۲ با تأکید بر اینکه «هرجا مردم وارد صحنه شدند ما پیروز شدیم»، به تمام علاقه‌مندان به سرنوشت کشور توصیه کردند برای ورود مردم به عرصه اقتصاد چاره‌اندیشی کنند، در سخنرانی آغازین‌روز از سال جدید مهم‌ترین نقش مردم را «سرمایه‌گذاری در تولید» عنوان فرموده و با پیام تاریخی خود در دعوت از تمام اقشار با هر امکان و سرمایه‌ای جهت ایجاد یک تولیدی ولو کوچک، یادآور حل مسائل بزرگی توسط مردم شدند مسائل و نقش‌آفرینی‌هایی نظیر جنگ تحمیلی، نهضت سوادآموزی، واکسیناسیون سراسری فلج اطفال و یا تولید مردمی ماسک در زمان کرونا. در این یادداشت سعی می‌شود به اهمیت این راهبرد و نمونه‌های موفق آن پرداخته شود.

الگو‌های تکرار شدنی واره

درحالی که نگاه سرمایه‌داری، توسعه اقتصادی و اشتغال را منحصر در جذب سرمایه‌های خارجی و هدایت سرمایه‌های عظیم مردمی به پروژه‌های یکتا و غول‌آسا و ایجاد انحصار برای رسیدن به موفقیت و با مدیریت افراد محدود می‌داند، جمهوری اسلامی تمرکز ثروت در دست افراد و گروه‌های خاص را مذموم (بند ۲ اصل ۴۳ قانون اساسی) و شرایط و امکانات کار را همگانی (اصل ۴۳ قانون اساسی) می‌داند و به دنبال تکثیر الگوهای مردمی موفق بجای الگوهای انحصارطلبِ غیرمردمی و تمرکزگرا می‌باشد. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای انحصارطلبی‌هایی که در زمینه‌ی مسائل مادّی، در تجارت و غیره وجود دارد را مانع پیشرفت کشور عنوان نموده(۱) و در بیان دومین شرط از شرایط دستیابی به خودکفایی اقتصادی می‌فرمایند: کسانی که پول و امکانات دارند، فقط به فکر خودشان نباشند؛ چون آن پول هم از همین کشور به دست آمده، آن پول هم در سایه‌ی همین ملّت و از همین آب و خاک به دست آمده است. چه کسی می‌تواند بگوید «من پول دارم و در پول‌دار شدنِ خودم، مرهون خدمات و کمک‌های دولت و ملّت نیستم»؟ مگر چنین چیزی می‌شود؟ از آسمان که برای انسان پول نمی‌ریزند! پول در همین زندگی و تلاش روزمرّه به دست می‌آید. هزاران نفر کار می‌کنند؛ یک نفر تصادفاً پول‌دار می‌شود. کسانی که پول و امکان دارند، این پول را فقط برای استفاده خودشان مصرف نکنند. شما اگر می‌خواهی در جایی سرمایه‌گذاری کنی و به کاری بپردازی، فقط به فکر این نباش که این‌کار چقدر به من سود می‌رساند؟ ما نمی‌گوییم هیچ ملاحظه‌ی شخص خودتان را نکنید؛ می‌گوییم ملاحظه‌ی کشورتان را هم بکنید؛ سرمایه‌گذاری مضر نکنید؛ سرمایه‌گذاری بی‌فایده نکنید؛ در کاری که تولید آن، مملکت را به پیش نمی‌برد سرمایه‌گذاری نکنید. کسانی که پول و امکانات دارند، وجدان دینی و احساس مسئولیت داشته باشند.(۲) مؤسسه بین‌المللی مکنزی(۳) در گزارشی که در سال ۱۴۰۳ با موضوع کسب‌وکارهای خرد و خانگی منتشر کرد، نوشت: «با بررسی ۱۶ کشور؛ بیش از دوسوم اشتغال در کشورهای توسعه یافته و چهارپنجم آن در کشورهای درحال توسعه مرتبط با کسب‌وکارهای متوسط، خرد و خانگی است؛ با مجموع ارزش آفرینی بیش از نصف از کل ارزش افزوده ایجاد شده»(۴) و این آمار نشان‌دهنده‌ی اهمیت ویژه‌ی این بخشِ کمتر موردِ توجه قرارگرفته‌ی مسئولین اجرایی کشور از اقتصادمان می‌باشد که به درستی توسط رهبر انقلاب در شعار سال هدف‌گیری و در سخنرانی روز نخست سال تبیین گردید. در اقتصاد سنتی ایران نیز تا سال ۱۳۳۰ بیش از نیمی از شیر ایران توسط هسته‌های مردمی خرد و متکثری با عنوان «واره» تامین می‌شد که در آن تاریخ برای بیش از ۱۰ میلیون ایرانی اشتغال‌آفرین بود. گرچه این واره‌ها بعدتر با ادبیات سرمایه‌داری و توجیهی به اسم صرفه‌به مقیاس توسط گاوداری‌های بزرگ حذف شدند اما پس از ایجاد انحصار و حذف رقبا و بروز سودجویی غیر منصفانه‌ی سرمایه‌گذاران به علت افزایش هزینه‌های جاری و عملیاتی نظیر تبلیغات، برندینگ، انبارداری، لجستیک و حتی بهره‌وری پایین که خود زائیده همین نگاه انحصارطلبی‌است، در بسیاری از حوزه‌ها صرفه‌ی اقتصادی را به تولیدکنندگان خرد و خانگی محلی از دست داده است. چین نیز با تأکید بر کسب‌وکارهای خرد و خانگی به دستاوردهای قابل توجهی در کاهش فقر و بیکاری دست‌یافته است؛ براساس گزارش بانک جهانی، چین فقر شدید را از ۸۸ درصد در سال ۱۹۸۱ به ۰.۱ درصد تا سال ۲۰۱۸ کاهش داد که این موفقیت به «رشد همراه با اشتغال‌زایی گسترده» نسبت داده می‌شود.(۵) کسب‌وکارهای کوچک و متوسط نقش مهمی در اقتصاد چین ایفا می‌کنند و حدود ۶۰ درصد از تولید ناخالص داخلی و ۸۰ درصد از اشتغال را تشکیل می‌دهند.(۶) چین یک سیاست ملی فعال اشتغال (AEP) را در سال ۲۰۰۲ ایجاد کرد که پنج بار از آن زمان تمدید شده است. AEP شامل سیاست‌های ترویج تولید و خدمات با نیروی کار محلی، سیاست‌های مالی و پولی برای توسعه کارآفرینی و تشویق استخدام کارگران است.(۷) در هند نیز ۳۰ درصد از تولید ناخالص داخل و ۴۰ درصد از اشتغال به کسب‌وکارهای خرد و متوسط اختصاص داشته(۸) که با سیاست‌های فعالی نظیر قانون تضمین اشتغال روستایی ملی مهاتما گاندی (MGNREGA)، ماموریت ملی معیشت روستایی (NRLM) و سیستم توزیع عمومی(PDS) بهبود این آمار دنبال می‌شود.(۹)

سرمایه‌های خرد و همّت‌های بلند

از آنجا که ماهیت کسب‌وکارهای خرد و خانگی خودران بودن است و رشد آن‌ها همچون بهمنی بزرگ از گلوله‌برف‌های کوچک آغاز می‌شود، کسب‌وکارهای متعددی یافت می‌شود که با سرمایه‌های خرد و اندک مردمی آغاز شده و امروز نه تنها سرمایه‌گذارش را با نرخی بیشتر از تورم و حباب‌های آسیب‌زا منتفع نموده بلکه برای ده‌ها نفر نیز به‌طور مستقیم و غیر مستقیم اشتغال ایجاد کرده است. خانواده را از بند کارگری اجباری بدون حداقل‌های حمایتی قانون کار (کار غیر رسمی) رهانیده و استقلال و عزت نفس را برای اعضای خانواده به ارمغان داشته است. از خانم مسنّی در روستای افضل آبادِ خراسان جنوبی که با برگزاری یک کارگاه آموزشی گروه‌های جهادی دانشجویی با کمتر از ۵۰۰ هزارتومان سرمایه‌ی اولیه کارگاه عرق‌گیری خود را راه‌اندازی کرد و امروز عرقیجات او در چندین فروشگاه مجازی و حضوری در تهران به فروش می‌رسد تا زوجی جوان که با دغدغه‌ی تولید عبای پوشیده برای دختران نوجوان کارگاه خود را با کمتر از ۱۰ میلیون تومان در منزل خود راه انداختند و تا آن کارآفرین موفق ایرانی که با سرمایه‌ای کمتر از ۵۰۰ میلیون تومان محصول دانش‌بنیان مراقبت از نوزادش امروز به کشور پیشرفته سوئیس صادر شده و برای کشور ارزآوری می‌نماید، را می‌توان الگو قرار داده و کسب‌وکاری محلی را برای رفع نیازی محلی، ملی و حتی بین‌المللی راه‌اندازی نمود. کسب‌وکارهایی که بدون شک علاوه بر سودی اخروی، چندین برابر سود دنیایی سرمایه‌گذاری‌های تورم‌افزا در مسکن، طلا و ارز برای سرمایه‌گذارانش به همراه داشته است. و سرمایه‌گذارِ آن بجای اینکه از تورم و گران شدن طلا، مسکن و یا ارز منتفع شود از ارزش‌آفرینی، تولید و اشتغال‌زایی منتفع می‌گردد.

نمونه‌های عملی کارآفرینی با سرمایه‌های خرد

براساس تجربیات برگزاری کارگاه‌های مردمی کارآفرینی همت در شهرها و روستاهای کشور، کسب‌وکارهای تولیدی خرد و خانگی موفق و پر بازده به شرط رعایت توصیه‌هایی که در ادامه ذکر خواهد شد با سرمایه‌های اندک مردمی ایجاد می‌شوند که به این سه دسته تقسیم می‌شوند: کسب‌وکارهای مرتبط با حوزه خوراک: بازار خوراکی یکی از داغ‌ترین حوزه‌های فعالیت کسب‌وکارهای خرد و خانگی می‌باشد و پر از روایت‌هایی نظیر روایت آن مادر خانواده که تصمیم می‌گیرد برای کمک به معیشت خانواده از هر غذایی که درست می‌کند ۵ عدد بیشتر درست کرده و بفروش برساند و امروز صاحب یک آشپزخانه مفصل با چندین آشپز و همکار جهت طبخ و فروش غذاست، می‌باشد. تولید غذاهای خانگی، مربا، لواشک، شیرینی‌های خانگی، فراوری‌های میوه در قالب میوه خشک و ...، فراوری محصولات مختلف از خرما از جمله حبّه‌های طبیعی بدون شکر و...، تولید نان محلی و خانگی، روغن طبیعی، انواع سبزیجات، شربت‌ها خوراکی و ... از نمونه‌های موفق این دسته می‌باشد. کسب‌وکارهای خرد و خانگی تولیدکننده پوشاک: بازار پوشاک ایران با ارزش تقریبی ۸ تا ۱۰ میلیارد دلار در سال یکی از بخش‌های مهم در اقتصاد کشور است که قبل از رشد روزافزون قاچاق و واردات لباس به کشور از دیرباز منشا تولید خُردوخانگی داشته و به علت شرایط روز و نرخ ارز فرصت احیای بازار برای تولیدکنندگان خُردوخانگی که مناسب با فرهنگ و سلیقه‌ی مردم تولید می‌کنند وجود دارد. تولید لباس کودک، پوشاک مرتبط با حجاب و لباس زنانه و مردانه مناسب فصل از مهم‌ترین نمونه‌های موفق و سودآور خُردوخانگی به شرط تامین بازار می‌باشد. صنایع دستی و محصولات جانبی سومین حوزه‌ی سودآور فعالیت تولیدکنندگان خُرد و خانگی است که درصورت توجه به نیازهای بازار، بازه خوبی را برای تولیدکنندگان و سرمایه‌گذاران به ارمغان می‌آورد و از بین خیل عظیم تنوع این محصولات می‌توان به تولید انواع کیف‌، زیورآلات خلاقانه و هنرمندانه نظیر گل‌سر، فرش و گلیم، انواع اسباب‌بازی برای کودکان، ظروف کاربردی و هنرمندانه، تابلوهای معرق و ... اشاره نمود.

چند توصیه‌ی مهم درخصوص کسب‌وکارهای خرد و خانگی

کاهش ریسک مرتبط با سرمایه با سرمایه‌گذاری در مواد اوّلیه؛

همانطور که پیش‌تر اشاره شد کسب‌وکارهای خرد و خانگی سرمایه‌بر نبوده و نیاز به سرمایه‌گذاری مالی بزرگ برای شروع و ورود به بازار ندارند. این کسب‌وکارها با تکیه بر همّت جوانان و با استفاده از ظرفیت‌های خالی و سرمایه‌های پنهان مردمی نظیر ظرفیت‌های خالی تولیدی‌ها، ظرفیت خالی کارگاه‌ها و انبارها، ویترین خالی فروشگاه‌ها و ابزارآلات موجود فعالیت خود را آغاز کرده و پس از جایابی در بازار و اقبال مشتری‌ها همسانِ یک گلوله‌برفیِ کوچک به مرور رشد می‌کنند. بنابراین امن‌ترین و بهترین شیوه سرمایه‌گذاری و مشارکت با این کسب‌وکارها تامین مواد اولیه‌ی تولید بوده که به علت ماهیت کالایی آن ریسک نابودی اصل سرمایه و یا عقب‌ماندن سرمایه‌ی سرمایه‌گذار از میزان تورم را به حداقل می‌رساند. صندوق‌های قرض‌الحسنه‌ی تولیدمحور بین تولیدکنندگان هم‌صنف یا حتی متفاوت از بهترین نمونه‌های تامین مالی و سرمایه‌گذاری در این خصوص در کنار سایر صندوق‌های قرض‌الحسنه محلی و خانوادگی است.

فروش، اسب پیش‌برنده‌ی تولید؛

برای خیلی از تولیدکنندگان یا افراد ماهر در تولید همیشه این چالش در هنگام مصرفِ کالاهای دیگران بوجود می‌آید که «من بهتر از این آشپزخانه/رستوران غذا می‌پزم»، «بهتر از این عبا را می‌دوزم» اما تفاوت وضعیت این مصرف‌کننده و آن کارآفرین یا تولیدکننده دقیقاً چیزی نیست جز مهارت فروش و دستیابی به بازار. لذا توجه به بازار تولید، جایگاه‌یابی محصول در بین مشتریان بالقوه در تولید باکیفیت و عرضه محصولات خرد و خانگی نقش حیاتی دارد. با توجه به این مهم، ترویج نمونه‌های موفق عرضه‌ی محصولات خُرد و خانگی در بازار اهمیت ویژه‌ای دارد مواردی از جمله فروش گروهی؛ به معنی اجتماع چند تولیدکننده در قالب‌های مختلف نظیر تعاونی، مشارکت یا ... در ایجاد یک کانال عرضه و فروش اشتراکی مثل مغازه‌ی اشتراکی، نمایشگاه اشتراکی و ... یا فروش اشتراکی با استفاده از ظرفیت فروشِ مغازه‌های موجود، ویترین‌های خالی فضاهای موجود، صفحات فعال مجازی موجود و ... نقش بسزایی در ایجاد بازار محصولات خُردوخانگی و پایداری تولید ایشان دارد. سرمایه‌گذاری برای ایجاد بازار محصولات خُرد و خانگی با تجهیز فروشگاه‌های موجود و یا تأسیس فروشگاه‌های جدید برای فروش این محصولات بومی و محلی یکی از حوزه‌های سودآور و لازم در حوزه کسب‌وکارهای خُردوخانگی بوده که نمونه‌های موفقی در سالیان گذشته به صورت موردی در حوزه پوشاک و خوراک انجام شده است.

سود کاسب در خرید خوب است؛

بدون شک یکی از علل عدم توان رقابت کسب‌وکارهای خُردوخانگی با انحصارطلبانِ بزرگِ بازار عدم توجه به این ضرب‌المثل قدیمی بین بازاریان است که «سودِ کاسب در خرید خوب است». بزرگان بازار به علت خرید عمده معمولاً به صورت مدّت‌دار و یا با تخفیف‌های قابل توجهی مواد اولیه‌ی خود را تأمین می‌کنند، درحالی که کسب‌وکارهای خُرد و خانگی عموماً به صورت نقدی و به قیمت مصرف‌کننده مواد اولیه خود را تامین می‌کنند. لذا عملاً امکان رقابت در قیمت نهایی را نداشته و از بازار حذف می‌شوند. در این شرایط نیز تجمیع تقاضا و خرید گروهی و اشتراکی الگویی موفق و قابل استفاده است که از خراسان شمالی توسط تعدادی فروشگاه برای رقابت با فروشگاه‌های زنجیره‌ای تا خوزستان توسط تعدادی کشاورز محلی اجرا شده و در تمامی رسته‌ها و حوزه‌های محلی کارآفرینی قابلیت الگوسازی و اجرا داشته و یکی از حوزه‌های مناسب جهت سرمایه‌گذاری‌های متوسط مردمی می‌باشد. (۱ در دیدار مردم قم ۱۳۹۷/۱۰/۱۹ (۲ در دیدار جمعی از کارگران و معلّمان۱۳۷۲/۲/۱۵ ۳) McKinsey ۴) https://www.mckinsey.com/mgi/our-research/a-microscope-on- small-businesses-spotting-opportunities-to-boost-productivity#/ ۵) https://indianexpress.com/article/explained/explained-economics /world-bank-china-india-poverty-۸۱۹۹۸۲۵/ ۶) http://campus۳۶۰.iift.ac.in/secured/DProject/۵۹۰۵/Final۷۳۵۳۵۳۸۳۹۶۹۶.pdf ۷)https://www.ilo.org/sites/default/files/wcmsp۵/groups /public/@ed_emp/documents/publication/wcms_۶۱۳۳۶۷.pdf ۸) http://campus۳۶۰.iift.ac.in/secured/DProject/۵۹۰۵/Final۷۳۵۳۵۳۸۳۹۶۹۶.pdf ۹) https://desapublications.un.org/file/۱۸۸/download