به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، یه نقل پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛ ویژه برنامه فرهنگی «دارالعلم»، مجله تلویزیونی علوم اسلامی، از تولیدات مرکز ارتباطات و رسانه آستان قدس رضوی، چهارشنبه ۲۷ فروردین ماه ۱۴۰۴، میزبان آیت‌الله علی اکبر رشاد، موسس و رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بود. آیت الله رشاد در این برنامه تلویزیونی که ساعت ۲۱ هر شب ، با اجرای محمد جواد استادی، به روی آنتن شبکه چهار سیما می‌رود، در پاسخ به پرسش‌های کارشناس مجری، توضیحاتی را درباره اصول و مؤلفه‌های فقه نظام‌ساز و تفاوت آن با دیگر انواع فقه، ارائه کرد.

شاخصه‌های فقه نظام‌ساز

آیت‌الله رشاد با بیان اینکه نظام در دانش‌های مختلف تعاریف گوناگون دارد و عبارت از مجموعه‌ مولفه‌های منسجم اما مختلف و گوناگون است که با روش مشخص برای تامین غایات معینی صورت می‌گیرد، گفت: هر نظام دارای اجزاء یکسانی نیست و متنوع است و در عین حال در کنار برخورداری از تنوع منسجم هستند و در مجموع با روش‌ها وشیوه‌های مختلف و مشخصی برای دستیابی به هدف مشخص این نظام پدید آمده که مرزی با دیگرنظام‌های هم عرض دارد. رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به شاخصه‌های فقه نظام‌ساز افزود: مراد از فقه نظام‌ساز این است که تولید کننده نظام است؛ یعنی فقهی که الزامات حیات بشری را در عرصه‌های مختلف تولید کند نظام‌ساز است. وقتی نظام‌ساز است باید دارای نظام باشد از این رو می‌تواند همان نظام را اداره کند. وی اضافه کرد: پس ما از فقه نظام‌ساز آن فقهی را اراده می‌کنیم که دارای سه مولفه باشد؛ از جمله اینکه خود دارای نظام باشد، تولید کننده نظام باشد و بتواند نظاماتی را اداره کند. تفاوت فقه سیاسی، اجتماعی و تمدنی با فقه نظام ساز عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی درباره تفاوت فقه سیاسی و فقه اجتماعی با فقه نظام ساز گفت: فقه اجتماعی یا سیاسی، به لحاظ موضوعی اخص هستند؛ یعنی فقه نظام‌ساز فقط فقه سیاست یا فقه اجتماعی نیست بلکه فقه همه ساحات و عرصه‌های حیات را در برمی‌گیرد. موسس و رئیس پژوهشگاه افزود: از نظر موضوع و بستر، فقه نظام‌ساز گسترده‌تر و وسیع‌تر از فقه سیاسی و فقه اجتماعی است. از سوی دیگر از فقه اجتماعی و فقه سیاسی لزوما بر نمی‌آید که دارای نظام باشند. می‌تواند فقهی با رویکرد سیاسی و اجتماعی باشد که فاقد نظام است. فقه نظام‌ساز باید مشتمل بر آن بخشی باشد که احکام سیاسی را مشخص می‌کند؛ یعنی اگر فقهی نظام ساز است باید به اجتماع بپردازد و با جامعه و مسائل آن به نحو نظام‌مند مواجه شود. آیت الله رشاد درباره تفاوت فقه سیاست با فقه سیاسی، خاطرنشان کرد: فقه سیاست به احکام سیاست مربوط می‌شود و فقه سیاسی فقهی با رویکرد سیاسی است و در نتیجه بین فقه سیاست و فقه سیاسی از لحاظ گسترده بودن نیز تفاوتی وجود دارد. فقه سیاست به لحاظ قلمرو گسترده‌تر از فقه سیاسی است. وی تصریح کرد: فقه تمدنی نیز احکام مربوط به هزاره و تمدن را بیان می‌کند و رویکردی تمدنی دارد که می‌خواهد عناصری که فقه عمل می‌کند و ملتزم به شریعت هستند را به تمدن برساند.

تاریخچه فقه نظام‌ساز در سنت اسلامی

وی با اشاره به تاریخچه سنت اسلامی برای فقه نظام‌ساز و لزوم کار علمی در این حوزه افزود: در ارتکاز ذهنی، سلف صالح دین اصولا نظام‌مند است، ارکان و اضلاع معرفتی دین دارای نظام است و براساس الگوی سامان دهی فقه که محقق حلی در شرایع ارائه و کل فقه را به چهار بخش تقسیم کرده، چنین بر می‌آید که در مجموع فقه دارای نظامی است و اینکه مجموعه مسائل همگون و هم سنخ را کنار هم قرار دادن، به مثابه یک باب و چندین باب را در یک بخش از فقه گنجاندن، می‌تواند حاکی از آن باشد که در ارتکاز ذهن بزرگواران، این فقه دارای نظام است و فقه همان شریعت است که با روش اجتهادی استنباط شده است. از آیات قرآن نیز این امر حاصل می‌شود که کل دین دارای نظام است و اگر ناحیه غیر خدا می‌بود باید در آن اختلاف وجود داشته باشد. رئیس شورای حوزه‌های علمیه استان تهران با اشاره به اینکه اگر نحوه نظام‌مندی آموزه‌ها ودستورهای دینی را ارائه نکنیم کارآمد نخواهد بود، اظهار کرد: فقه عهده ‌دار تولید سبک زندگی مومنانه است و وقتی بناست به زندگی سبک بدهیم، باید به اقتصاد، سیاست، حقوق و همه شئون و ساحاتی که زندگی را می‌سازد توجه کنیم. وی اضافه کرد: اگر به نحو پراکنده و پریشان با آن مواجه شویم سبکی تولید نمی‌شود. پیدایش سبک و فرهنگ زیستی در گرو آن است که آن چیزی که فرهنگ را می‌سازد خود دارای انسجام و نظام باشد.آیت الله رشادافزود: بزرگان دینی ما معتقد بودند دین نظام دارد و شریعت به عنوان بخشی از دین نیز دارای نظام و خرده نظام است ولی کاربرد لفظ فقه نظام‌ساز، تعبیری جدید است که قدما از آن استفاده نمی‌کردند . نظام‌سازی وادبیات نظام‌سازی در دانش مدیریت و دانش‌های مرتبط با نظام پردازی و… ادبیات جدیدی است که مربوط به دوره مدرن می‌شود و قدما و سایر مکاتب هم اگر باور به نظام معارف و مکاتب و تعالیم داشتند به نحو ارتکازی به آن توجه داشته و ما درآثار متاخر و علوم انسانی مدرن این اصلاحات را مشاهده می‌کنیم. دوره جدید حیات بشر موجب شده این مباحث برجسته‌تر و پرداختن به این مباحث خود آگاهانه تر شود.

مطرح شدن فقه نظام‌ساز پس از پیروزی انقلاب اسلامی

رئیس هیأت حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی و مناظره با تاکید بر اینکه نظام‌سازی در فقه مسئله جدیدی است که در کشور ما بعداز پیروزی انقلاب اسلامی مطرح شده است، افزود: در کشور ما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، حکومت تام و مبتنی بر اسلام و شریعت به وجود آمده و اینکه ما در عمل احساس نیاز کردیم که با برخی آموزه‌ها و دستورهای اقتصادی نمی‌توان اقتصاد کشور را اداره کرد، باید مولفه‌ها را منسجم کرد، به طور جامع به آن نگریست و هدف دار حرکت کرد. وی ادامه داد: باید منظومه‌ای از نظا‌م‌ها را به اجرا گذاشت که همه ابعاد و اضلاع اقتصاد و معیشت مردم را در برگیرد. در نتیجه برای ایرانی‌ها در در دوره اخیر و برای بشریت در دوره مدرن و برای مسلمانان در امتداد دوره مدرنیته، مسئله فقه نظام ساز مطرح شده است.

عملکرد فقه نظام‌ساز

رئیس شورای حوزه‌های علمیه استان تهران در پاسخ به این پرسش که آیا فقه می‌تواند نظام را ایجاد کند یا خیر؟، اظهار داشت: به باور ما دین خوشه و منظومه‌ای از نظامات است که خود یک ابر نظام و دارای خرده نظام‌هایی است. این ابر نظام، مشتمل بر ۵ کلان نظام محتوایی از جمله عقاید، دانش، معنویت، اخلاق و شریعت و ۴ کلان نظام ارتباطی است که در حدیثی از حضرت صادق(ع) به چهار قسم رابطه انسان با خدا، رابطه انسان با خود، رابطه انسان با خلق و منابع حیاتی دنیوی بیان شده است. وی ادامه داد: وقتی از نظام اسلامی سخن می‌گوییم نباید از فقه توقع داشته باشیم که همه ابعاد نظام را در اقتصاد تولید کند یا ابعاد نظام را در اخلاق، عقاید ومعنویت تولید کند؛ بلکه نظامی اسلامی است که تمام ۵ کلان نظام محتوایی حسب مورد، ناظر بر چهار کلان نظام ارتباطی در موضوع اقتصاد را در هم آمیخته و تبدیل به یک دستگاه کرده است که اگر هر کدام از این‌ها از جمله عقاید، شریعت، اخلاق، دانش و معنویت حذف شود، اقتصاد اسلامی محقق نمی‌شود. این فقیه و پژوهشگر علوم اسلامی تصریح کرد: ما توقع نداریم نظام اقتصاد اسلامی فقط احکام فقهی یا اخلاقی داشته باشد. تولید نظامات با درآمیختن پنج کلان نظام محتوایی و چهار کلان نظام ارتباطی با هم، محقق می‌شود.