به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، به نقل از ایکنا؛ یکی از مهمترین کارکردهای مساجد که شاید به نوعی تاکنون نیز مغفول مانده است، کارکرد اجتماعی و نقش اساسی مسجد در رفع مشکلات اجتماعی و معیشتی مردم است. شاید بیشترین میزان تأثیرگذاری مساجد در امور اجتماعی، در دوران پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین(ع) بوده است. در دوران انقلاب اسلامی نیز جایگاه مسجد در ایران اسلامی به اوج رسیده و به جایی رسید که امام خمینی(ره) مسجد را پایگاه انقلاب اسلامی عنوان کردند. البته امروزه و بنا به دلایل متعدد از نقش اجتماعی مساجد در جامعه کاسته شده است. بسیاری از مساجد به همان کارکرد معنوی خود بسنده کرده و پای در عرصه امور اجتماعی و رفع مشکلات مردم نمی‌گذارند. بنابراین، مسجد با اهمیت فوق‌العاده‌ای که در مکتب ما دارد، متأسفانه امروز آن‌چنان که شایسته و بایسته‌ است، مورد توجه قرار نگرفته است. یکی از کارکردهای مهم اجتماعی مسجد، برطرف کردن مشکلات معیشتی، برقراری کردن عدالت اجتماعی و رفع اختلافات محلی و ساکنان محل است. چنانچه مساجد بتوانند به این امور ورود کرده و به خوبی به وظیفه اجتماعی خود که مورد تأکید بزرگان دین است، بپردازند، زمینه برای رفع بسیاری از مشکلات جامعه فراهم شده و مساجد نیز به کارکرد حقیقی خود دست پیدا می‌کنند. در رابطه با نقش اجتماعی مساجد و چگونگی دستیابی مساجد به جایگاه حقیقی خود در حوزه رفع مشکلات و مسائل اجتماعی جامعه به گفت‌وگو با رسول عباسی، دکترای مدیریت رفتار سازمانی، عضو هیئت علمی دانشگاه حضرت معصومه(س) قم و صاحب کتاب مدیریت اثربخش مسجد پرداختیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.

سوال ـ‌ مساجد چگونه می‌توانند در کاهش مشکلات اجتماعی نقش آفرینی کنند؟ 

یکی از کارکردهای مهم و اساسی مساجد، حضور در عرصه توانمندسازی افراد برای ایجاد اشتغال و کارآفرینی است. طی روزهای اخیر درگیر دو بحث ویژه در مورد نقش کارکردی مساجد در توسعه کارآفرینی و انجام پژوهش‌های ویژه در رابطه با نقش مساجد در توسعه کارآفرینی به منظور رفع مشکلات فقر در مناطق حاشیه‌نشین شهرها هستم. در این زمینه یک طرح نمونه در یکی از مساجد شهر قم اجرا می‌شود که طبق آن دوره‌ای با عنوان توسعه کارآفرینی با رویکرد مسجدمحوری برگزار می‌شود. این طرح نشان می‌دهد که مساجد ظرفیت بسیار بالایی در حوزه توانمندسازی و اشتغال‌آفرینی دارند. طرحی که بدان اشاره شد و می‌توان از نمونه آن در تمامی مساجد کشور نیز بهره برد، نسبت به آموزش و استعدادیابی شغلی، مدل‌های کسب و کار، نگارش طرح کسب و کار به عنوان پیش‌امکان‌سنجی ایجاد و توسعه کسب و کار، مباحث حقوقی و قضایی کسب و کار، مالیات و کسب و کار و ایده‌یابی در کسب و کار اقدام می‌کند. با اجرای طرح‌هایی از این قبیل درواقع زمینه برای توسعه روزافزون مساجد و دستیابی آن‌ها به جایگاه حقیقی مورد اشاره معصومین(ع) فراهم خواهد شد. امروز ظرفیت بسیار خوب مردمی در مساجد وجود دارد که می‌توان از آن برای امور مختلف اجتماعی و نقش‌آفرینی در مسیر حل مشکلات معیشتی بهره برد. البته مساجد باید به گونه‌ای عمل کرده و مردم را در زمینه اشتغال‌آفرینی و رفع مشکلات معیشتی یاری کنند که خطای آن‌ها در این حوزه به کمترین حد ممکن رسیده و بتوانند با نگرشی باز و دقیق نسبت به ایجاد اشتغال و کسب و کار اقدام کنند. همچنین، مساحد باید از وجود مشاوران امین برای انتقال مفاهیم دقیق و صحیح امور مختلف اجتماعی به مردم استفاده کنند. بنابراین، قطعاً مساجد می‌توانند در بحث اشتغال‌زایی، کارآفرینی و رفع مشکلات اقتصادی کنشگر بوده و نقش خود را به خوبی ایفا کنند.

سوال ـ با توجه به نقش مساجد در تقویت همبستگی اجتماعی و فرهنگ ایرانی - اسلامی، چگونه می‌توان این نقش را در شرایط مدرن امروزی تقویت کرد؟

چنانچه مساجد نقش‌ها، کارکردها و کنش‌هایی که در صدر اسلام ایفا می‌کردند را از خود به نمایش بگذارند، قطعاً می‌توانند در مسائل مختلف اجتماعی نیز اثرگذار باشند. همانطور که می‌دانیم در زمان صدر اسلام به ویژه دوران پیامبر(ص) و امام علی(ع)، اغلب امور اجتماعی در درون مساجد رقم می‌خورد و مسجد نقش کنشگری بسیار بالایی در امور مردم داشت. مقوله همبستگی اجتماعی جزء متغیرهایی است که چند عامل پشت سر آن قرار می‌گیرند و موجبات رسیدن بدان را فراهم می‌کنند. یعنی وقتی که سیستم کارکردی را از خود نشان می‌دهد، کارکرد این سیستم موجبات ایجاد یک خروجی مستقل را فراهم می‌کند که خود این خروجی، محصول یا خدمت اثراتی را ایجاد می‌کند. لذا مقوله همبستگی اجتماعی به خودی خود محصول اولیه در مسجد نیست، یعنی محصولاتی که در مسجد و خدمتی که در آن تولید می‌شود، با چند واسطه اثراتی را در اجتماع ایجاد می‌کند که یکی از این اثرات، همبستگی اجتماعی است. بنابراین، اگر مساجد بخواهند این پیامدهای نهایی که یکی از آن‌ها همبستگی اجتماعی است را ایجاد کنند، باید کارکردهای ویژه‌ای را از خود بروز دهند. این نشان دهنده آن است که مسجد فقط مختص کارکردهای عبادی و آئینی نیست، بلکه باید به نقطه‌ای از فعالیت‌ها و کنش‌های اجتماعی برسد تا بتواند امور مختلف اجتماعی را پیش برده و در نهایت نیز به مقوله‌ای مانند همبستگی اجتماعی دست پیدا کند. اگر مسجد بخواهد به جایگاه مسجد تراز و مطلوب اسلامی که مورد توقع پیامبر اسلام(ص) بود برسد، باید کارکردهای متنوع خود را ایجاد کند. چنین مسجدی چنانچه بتواند در کارکردهای مختلف عرض اندام کرده و محصولات و خدمات خود را در مسائل مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به جامعه هدف خود که عمدتاً در مقیاس محلی است، عرضه کند، برآورد، برآیند و جمع تمامی عملکرد آن به همبستگی اجتماعی در جامعه دینی منجر خواهد شد. در غیر این صورت مساجدی که دارای کارکرد چندانی نبوده و نهایتاً فقط تک‌کارکردی هستند، معمولاً اثرگذاری اجتماعی چندانی نخواهند داشت.

سوال ـ آیا مساجد می‌توانند به عنوان مکانی برای گفت‌وگوهای عمومی و حل اختلافات اجتماعی عمل کنند؟ این موضوع در عمل چگونه می‌تواند پیاده‌سازی شود؟

رفع اختلافات که یکی از زیرکارکردهای اجتماعی مساجد است، از زمان صدر اسلام مورد تأکید بزرگان دین قرار داشته است. برای مثال در زمان حکومت امیرالمؤمنین(ع)، بخشی به نام دکة‌القضاء وجود داشته که حضرت علی(ع) در آن مکان حضور پیدا کرده و به رفع اختلافات مردم می‌پرداختند. در رابطه با موضوع اختلافات، اگر بخواهیم به صورت رسمی با آن  برخورد کنیم، باید وارد سیستم قضایی کشور شد که در سیستم قضایی نیز بحث گذشت و بخشش و ... مطرح نیست و با استفاده از دانش قضایی نسبت به قضاوت بین مردم پرداخته و مردم نیز با هزینه‌های هنگفت و بهره از یک وکیل، تمام تلاش خود را می‌کنند تا بر فرد مقابل غلبه کنند. اما مساجد پیش از هر چیز بستری معنوی هستند که افرادی که بدان ورود پیدا می‌کنند، در بدو ورود به نوعی آرامش نسبی از لحاظ روانی و روحی دست پیدا می‌کنند. البته این مقوله تاحدودی به سبک معماری مساجد نیز مربوط می‌شود. در علم معماری بر این موضوع تأکید دارند که با استفاده از اثر طرح‌های اسلیمی و طرح‌های مختلف دیگر و رنگ‌هایی که در مساجد استفاده می‌شود، حس آرامش و معنویت به مخاطبان القا شود. لذا فردی که دچار مشکلات و اختلاف با دیگران است، در بدو ورود به مسجد و به صورت ناخواسته به نوعی حس آرامش و معنویت دست پیدا می‌کند. این موضوع باعث می‌شود تا زمینه مناسب در افراد فراهم شده و اندک اندک با گذشت و اغماضی که از خود نشان می‌دهند، مقوله سازش با یکدیگر را هدف گیرند. یعنی مسجد به جای اینکه بین افراد حکم صادر کند، زمینه‌ای را برای ایجاد سازش بین ایشان فراهم می‌کند، چراکه در ادبیات مدیریت و در تعریف سازش این‌گونه آمده است که طرفین کمی از خواسته‌های خود عقب‌نشینی کنند تا در یک نقطه به تعادل برسند. لذا آثار روانی مسجد در حوزه حل اختلافات میان مردم نکته بسیار مهمی است که می‌توان از این ظرفیت برای رفع بسیاری از مشکلات اجتماعی بهره‌گیری کرد. از لحاظ روانی مسجد بهترین فضا برای دستیابی به سازش میان مردم است. امروز به جز فضای مساجد، کمتر فضایی برای حل اختلافات میان مردم وجود دارد که حس مثبتی را به افراد منتقل کند. بنابراین، بستر مسجد برای ایجاد سازش و حل اختلافات بین مردم کاملاً آماده است و می‌توان از این فضا به خوبی برای رفع و حل اختلافات بین مردم استفاده کرد.

سوال ـ‌ آیا مساجد در ایران امروز به اندازه کافی درگیر مسائل اجتماعی و اقتصادی هستند؟ اگر چنین نیست، دلایل این عدم درگیری چیست؟ 

یکی از مشکلاتی که از لحاظ نگرشی در رابطه با مساجد وجود دارد، این است که تصور برخی بر این است که اگر مسجد بخواهد در حوزه توانمندسازی و زمینه‌سازی برای اشتغال و کارآفرینی افراد ورود کند، این مسائل در حوزه تجارت بوده و تجارت در مسجد نیز کراهت دارد. لذا به همین علت نباید به حوزه کارآفرینی در مسجد ورود پیدا کرد. لذا در این زمینه با نوعی سوء برداشت و ادراک مواجه هستیم که چنین سوء برداشت و نگرشی حتی گاهی اوقات در سازمان‌های بالا دستی مسجد نیز وجود دارد؛ در صورتی که هدف این نیست که فضای خرید و فروشی در شبستان مسجد ایجاد شود، بلکه هدف اصلی ورود به مسائل، معضلات و رفع بزه‌های اجتماعی است؛ چراکه فقر عامل مهم بزه‌های اجتماعی است. لذا برای مساجدی که قصد ورود به حوزه توانمند‌سازی را دارند، این نگرش غلط باعث می‌شود که اگر افرادی نیز قصد هزینه کردن در مساجد برای توانمندسازی افراد را دارند، به هیچ وجه وارد این حوزه نشده و همین مسئله موجب ضعف کارکردی مساجد خواهد شد. چنین برخوردی باعث می‌شود که کارکرد مساجد به همان سمت کمک یک طرفه به نیازمندان سوق پیدا کند. البته مساوات و کمک به نیازمندان مقوله بسیار خوبی است اما گاهی اوقات منجر به نیازمندپروری می‌شود. اینکه مساجد به جای آموزش ماهیگیری، خود ماهی را به دست نیازمندان بسپارند، نه تنها هیچ مشکلی را حل نمی‌کند، بلکه باعث ایجاد نیازمندپروری در جامعه خواهد شد. لذا تمامی این سوء برداشت‌ها باعث شده است تا مساجد تمایل چندانی به ورود در مسائل اجتماعی از بعد توانمندسازی و رفع فقر نداشته باشند.

سوال ـ‌ امروزه چه چالش‌هایی در راه تقویت نقش مساجد در جامعه برای رفع مشکلات اجتماعی وجود دارد؟

مهمترین و بزرگترین چالشی که در مسیر تقویت نقش مساجد در کشور وجود دارد، نگرش غلط در رابطه با نقش مساجد به عنوان محلی صرفاً برای انجام امور معنوی و مسائل عبادی است. این نشان دهنده آن است که تمایل زیادی به انجام مسائل عبادی و آیینی در مساجد وجود دارد اما از این مقوله که عبور کنیم، مسائل دیگر به ویژه امور اجتماعی در اولویت مسائل مسجد نیستند. امروز اشتغال، تعلیم و تربیت در بین نوجوانان و جوانان و ازدواج اولویت‌های اساسی مساجد هستند که باید از ظرفیت آن‌ها برای این امور استفاده شود. مساجد در این زمینه نقش تعیین کننده‌ای دارند اما متأسفانه امروز کمتر مسجدی این امور را در اولویت خود قرار می‌دهند و عمده مساجد فقط به مسائل عبادی و آئینی می‌پردازند. بسیاری از مساجد و مسئولان آن تصور می‌کنند که کارکرد مساجد فقط انجام امور معنوی، دینی و آئینی است و نیازی به ورود به دیگر عرصه‌ها وجود ندارد. مسئولان مساجد باید بدانند که اگر بر روی توانمندی‌های مسجد هدف‌گذاری کنند، می‌توانند به خوبی وارد حوزه‌های اصلی اجتماعی شده و نسبت به رفع بسیاری از مشکلات اجتماعی مردم اقدام کنند. این اقدامات مساجد باعث جذب حداکثری افراد محله شده و مردم با رغبت بسیار زیادی جذب فعالیت‌های مساجد خواهند شد. البته به دلیل نگرش غلطی که بدان اشاره شد، مساجد به سمت استفاده از ظرفیت‌های محلی نمی‌روند و همین مسئله باعث شده که ظرفیت‌های مسجد و محله تا حدودی معطل بماند. لذا عمده مشکل اساسی مساجد، مشکل نگرش به کارکرد مساجد به عنوان محلی برای رفع مشکلات مردم و امور اجتماعی است.