ایمان زاغیان پژوهشگر حوزه‌ی خدمات سلامت روان در یادداشتی برای اندیشکده رهیافت نوشت؛ امروزه با توجه به گسترش منابع خبری و اطلاعاتی ضرورت توجه و تشخیص اطلاعات غلط از اطلاعات درست کاری دشوار و پیچیده گردیده است. برای همین لازم است این امر را به عنوان یک مهارت ضروری و لازم بنگریم و در راستای دستیابی به آن تلاش کنیم؛ زیرا عدم نیل به چنین مهارتی می‌تواند تا حد زیادی ما را دچار مشکلاتی گرداند که سبک زندگی، اعتقادات و باورهای ما را تحت تأثیر قرار ‌دهد و مسیر زندگی ما را به حدی دستخوش تغییرات گرداند که در عمل سرباز دشمن بشویم بدون آن که خود بر آن آگاهی داشته باشیم.

فراشناخت؛ مهارتی کلیدی

در روان‌شناسی واژه‌ای است که به صورت «شناخت‌شناسی» یا «دانستنِ دانستن» یا «شناخت درباره شناخت» تعریف شده‌است. تأملی که انسان بر روی فرایندهای ذهنی خود می‌کند و اندیشیدن درباره تفکر را فراشناخت می‌نامند. این مفهوم از مفاهیم نظریه ذهن به‌شمار می‌آید، که به صورت عمومی دارای دو مؤلفه است: یکی دانش درباره شناخت، و دیگری قاعده بخشیدن به شناخت. استفاده از فراشناخت برای این است که انسان بتواند دریابد خارج اینکه چه پیام‌هایی دریافت می‌کند مقصود و منظور ناقل پیام چیست؟ بنابراین پیش از اینکه سخنان یک رسانه را بشنویم و حتی بپذیریم باید شخصیت آن رسانه را بشناسیم.

شخصیت‌ شناسی رسانه‌

یعنی بدانیم سیر کلی رفتار آن رسانه در ارتباط با موضوعات و مسائل مختلف چیست؟ از چه چیزی حمایت میکند؟ از چه چیزها و چه کسانی رفع اتهام میکند؟ چه چیزها و چه کسانی را متهم میکند؟ رسیدن به چه جایگاهی برای مخاطب را مطلوب میداند؟ رسیدن به چه جایگاهی را نامطلوب میداند؟ اینکه یک رسانه در خارج از کشور یا در داخل پیام‌هایی را انتقال می‌دهد باید دانست پیش از هر چیز این رسانه متعلق به چه جریانی است؛ زیرا طبعا تعلق به جریان روح حاکم بر اخبار آن را نشان می‌دهد. رسانه‌های خارجی فارسی زبان که عمدتاً شامل اینترنشنال، بی بی سی، منوتو و صدای آمریکا است. این رسانه‌ها به دلیل اینکه از دولتهای امریکا، انگلستان و اسراییل تامین مالی می‌شوند اخبار مورد طبع آنان را گزارش میدهند. اما تا اینجای کار مشخص است. سوال این جا است اخبار مورد طبع اسراییل و امریکا چیست که آنها سعی میکنند آن را انتقال دهند؟ نکته مهم این است که این رسانه‌ها قاعدتاً سعی میکنند عملکرد امریکا و اسراییل را قوی و منطقی نشان دهند اما رفتار ایران را ضعیف و غیرمنطقی و ظالمانه نمایش دهند. بر اساس این جهت‌گیری این رسانه‌ها خبرهای خود را جستجو یا اینکه خبرهایی تولید میکنند. بدیهی است در این میان برخی از خبرها صحیح و برخی ناصحیح است. در این میان صحت و سقم اخبار اصلاً مورد هدف رسانه دشمن نیست. بلکه هدف او القای احساس بی‌لیاقتی و ناکارامدی به مخاطب ایرانی است. به عبارت دیگر هدف آن رسانه این است که مردم نسبت به هویت ملی و دینی خود احساس بدی داشته باشند و از خود متنفر بشوند و تصور کنند فقط در صورتی که در کنار امریکا و اسراییل باشند و از آنان تبعیت کنند می‌توانند قدرتمند و مفید باشند. از این رو تجربه کشورهایی مثل عربستان و امارات را نشان می‌دهند؛ زیرا خود این احساس ناکارامدی و ضعیف بودن به او کمک میکند ایران راحت تر تسلیم شود و مقاومت مردم را بشکند. بنابراین باید با شخصیت رسانه مورد نظر آشنا شد و آن را شناخت در صورتی که شخصیت آن مورد شناسایی قرار گیرد می‌توان رفتارهای آن را بهتر و دقیقتر تحلیل کرد. چون آن رسانه بر حسب شخصیتی که برای آن توسط مدیرانش تعریف شده رفتار می‌کند.

مثال هایی از شخصیت شناسی برخی از تلویزیون های خارجی فارسی زبان

شخصیت یک شبکه مثل منوتو این است که در یک فضای صمیمی و دوستانه و به ظاهر وطن پرستانه خبر و تحلیل و سبک زندگی ایرانی ها را مورد هدف قرار دهد. برای همین فقط در مورد مسائل سیاسی و براندازی کار نمی‌کند بلکه سبک زندگی مردم در زمینه ازدواج، روابط دوستانه و خانوادگی و ارتباط با حیوانات، همجنس بازی و… را مطرح می‌کند. شبکه بی بی سی یک شبکه تحت نظارت دولت انگلستان است که سرسپردگی آن به انگلستان کاملاً با پوشش برنامه‌هایی چون عروسی نوه ملکه الیزابت و تدفین ملکه و سیاهپوشی کارکنان آن مشهود است. لذا این رسانه سعی میکند با ادعای بی طرفی با یک ژست منطقی نسبت به مخاطب رفتار می‌کند ولی در موضعی به ظاهر غیرمتعصبانه سعی میکند رفتارهای استعمارگرانه غرب و امریکا و جنایتهای اسراییل را توجیه کند. شبکه اینترنشنال شبکه ای است که تحت حمایت مستقیم موساد اسراییل قرار دارد در واقع یک قرارگاه جاسوسی و راهبری عملیات اغتشاش علیه ایران است. این شبکه به صورت واضح حمایت خود را از اسراییل به انحای مختلف نشان داده است. مواردی چون تبلیغ ضرورت حمله اسراییل به ایران، جلب درخواستهای مکرر برای حمله اسراییل به ایران، تفکیک نظام جمهوری اسلامی از ایران، هدف قرار دادن هویت ملی با درخواست خوشحالی نکردن از پیروزی فوتبال ایران در جام جهانی، ایجاد جو رسانه ای علیه بازیکنان تیم ملی برای نخواندن سرود ملی و خوشحالی نکردن بعد از گل، چندین بار مصاحبه اختصاصی با جنایتکار بزرگ قرن نتانیاهو. این شبکه ها در شبکه های اجتماعی اینستاگرام و تلگرام نیز فعالیتهای بسیاری دارند. آنها سعی میکنند با مخاطب داخل کشور ارتباط برقرار کنند و نظرات آنان را در قالب کلیپ صوتی یا تصویری منتشر کنند. پس از اینکه شخصیت شناسی رسانه ها رقم خورد میتوان در مورد پیامهای آنان نظر دقیق تری داد. اینکه خبر درست بگوید یا خبر دروغ بگوید هیچ انحرافی از دستورالعمل او ایجاد نشده است. همه اینها در راستای نقشه کاری او است. او خبرهای درستی را انتخاب میکند که بتواند پیرامون آن شبهه افکنی کنند یا القای ناامیدی و ضعف کنند یا اینکه قدری اعتماد مخاطب را جلب کنند که حرف بی حساب نمیزند. اخبار موفقیت را با تردید و شبهه‌افکنی مطرح میکند و بعضا مورد تمسخر قرار میدهد. مانند فوتوشاپ بودن موشک های ایرانی. اخبار شکست را بسیار گسترده و ناشی از ناکارامدی دولت و نظام نشان میدهد. در حقیقت اخبار درست خود را با نوع بیانی که ارائه میدهد به شکلی که میخواهد در ذهن مخاطب میگنجاند. گاهی نیز حرف دروغ یا شایعه را مطرح میکند چون قبلاً اعتماد جلب کرده، برای اینکه خوراک رسانه ای به کانال های مجازی نامعتبر برای شایعه پخش کردن بدهد و هم اینکه زمینه نارضایتی عمومی و اغتشاش را فراهم کند.

نکته مهم

در نهایت راهبرد رسانه های خارجی این است که از جامعه و مردم ایران یک شخصیت حقیر و کم مایه‌ای ارائه دهد که آن جامعه با پذیرش اخبار ناشی از حقیر بودن ایران و ایرانی مشکلی نداشته باشد و آن را باور کند. ولی اگر خبری در مورد موفقیت شنید آن را باور نکند و آن را یک استثنا قلمداد کند و یا اینکه تکذیب کند؛ بنابراین هدف اولیه صرفا انتقال خبر نیست بلکه یک جنگ روانی و القای خودکم‌بینی است که زمینه القای هر گونه خبر مسمومی را میدهد. مثلا برخی هستند خبر ترور رهبر انقلاب را باور میکنند ولی خبر هدف قرار دادن اف 35 را باور نمیکنند. فارغ از صحت و سقم این خبرها عده‌ای شایعه‌های منفی را راحت‌تر می‌پذیرند.

راهبرد صحیح در تقابل با رسانه ها

شناسایی شایعه

خود شایعه یک امر مهمی است که باید شناسایی شود. برای شناسایی شایعه باید توجه کرد چه نوع خبری دریافت می‌کنیم و چه مقدار می‌تواند شایعه‌خیز باشد؟ مثلا اگر خبر ناظر به یک موضوع خیلی ساده مثل اینکه فردا هوا ابری است این خبر نمیتواند خیلی بار شایعه‌ای داشته باشد اما یک وقت است در مورد خبری صحبت می‌شود که امکان شایعه‌پذیری در مورد آن زیاد است. مثلاً اینکه یکی از مسئولین بلندپایه کشور ترور شده است. یا فردا قرار است قیمت طلا دو برابر شود. بنابراین ویژگی اصلی شایعه این است که واکنش هیجانی سطح بالایی را ایجاد میکند و واکنش سریع رفتاری افراد را برمی‌انگیزد. بنابراین در چنین موقعیتی باید بر خلاف احساسات رفتار کرد. به هر حال این نکته کلی باید مورد توجه قرار گیرد که در مواجهه با خبری که حتی شایعه هم نیست نباید سریع واکنش نشان داد. زیرا هدف شایعه کننده این است که واکنش سریع و غیرعقلانی و اولیه (اولیه هم به معنای این است که فرد هر چه به ذهنش رسید همان موقع اجرا کند) از مردم بروز پیدا کند.

تقویت قوه فراشناخت در ارتباط با رسانه‌ها

با استفاده از 1- افزایش توجه به شخصیت شناسی رسانه ها 2- افزایش توجه به شخصیت شناسی دشمن (یعنی دشمن طبیعی است زمانی که در نبرد به اهداف خود نرسیده باید یک توجیه رسانه‌ای برای خود ایجاد کند که هوادار خود را از دست بدهد) تاکید بر عجول نبودن و طمأنینه داشتن در برخورد با اخبار رسانه‌ای باید چند دقیقه یا چند ساعت صبر کرد اخبار را از منابع دیگری مورد بررسی قرار داد. اگر صحت خبر تایید شد پس از آن فکر کنیم که چه کاری میتوانیم انجام دهیم که بهترین تصمیم را گرفته باشیم. تاکید بر داشتن سوء ظن نسبت به اصل خبر رسانه دشمن یعنی از خود بپرسی چرا باید او چنین چیزی بگوید؟ چه نفعی برای او میتواند داشته باشد؟ توجه به تمایل برخی از افراد جلب توجه برخی افراد هستند که برای آگاه نشان دادن خود مایل‌اند اخبار جعلی و عجیب را پخش کنند. برخی مایل هستند نشان دهند با مقامات بالا در ارتباط هستند و نکاتی را می‌دانند که دیگران نمی‌دانند و به این وسیله توجه همه را به خود جلب کنند.