با توسعه‌ی روزافزون هوش مصنوعی (AI) و ورود آن به عرصه‌های مختلف زندگی بشر، چالش‌های حقوقی جدیدی نیز پدیدار شده است. یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها، بحث مالکیت فکری آثاری است که توسط هوش مصنوعی تولید می‌شوند. در این جستار، با رویکردی تطبیقی، مالکیت فکری این آثار را در فقه اسلامی و حقوق موضوعه بررسی می‌کنیم و با تأکید بر نظریه اعتباریات علامه طباطبایی، به دنبال یافتن راهکارهایی برای تعیین مالکیت در این حوزه هستیم.

در فقه اسلامی، بحث مالکیت معنوی و حقوق مؤلف، از دیرباز مورد توجه فقها بوده است. برخی از فقها، با استناد به روایات و قواعد فقهی، معتقدند که حق تألیف و تصنیف، از حقوق مالی است و قابل خرید و فروش است (مکارم شیرازی، 1427ق). برخی دیگر معتقدند که این حق، از حقوق معنوی است و قابل واگذاری نیست (فاضل لنکرانی، 1430ق).

با این حال، در مورد آثاری که توسط هوش مصنوعی تولید می‌شوند، فقها هنوز به طور مشخص اظهار نظر نکرده‌اند. به نظر می‌رسد، برای تعیین مالکیت معنوی این آثار، باید به ماهیت اثر و نقش هوش مصنوعی در خلق آن توجه کنیم.

اگر اثر، به طور کامل توسط هوش مصنوعی خلق شده باشد، می‌توان مالکیت معنوی آن را به سازنده یا برنامه‌نویس نسبت داد. در مقابل، اگر اثر، با همکاری انسان و هوش مصنوعی خلق شده باشد، می‌توان مالکیت معنوی آن را به صورت مشترک بین انسان و هوش مصنوعی در نظر گرفت.

در حقوق موضوعه، مالکیت فکری، بر اساس قوانین و مقررات خاصی تعیین می‌شود. در بسیاری از کشورها، قوانین مالکیت فکری، حق تألیف و تصنیف را به پدیدآورنده اثر اعطا می‌کنند.

با این حال، در مورد آثاری که توسط هوش مصنوعی تولید می‌شوند، قوانین موضوعه نیز هنوز به طور مشخص تعیین تکلیف نکرده‌اند. برخی از کشورها، مانند ایالات متحده آمریکا، معتقدند که آثاری که توسط هوش مصنوعی بدون دخالت انسان خلق می‌شوند، قابل حمایت توسط قوانین مالکیت معنوی نیستند (Compendium of US Copyright Office Practices, 2017).

در مقابل، برخی دیگر از کشورها، مانند بریتانیا، معتقدند که آثاری که توسط هوش مصنوعی خلق می‌شوند، می‌توانند تحت شرایط خاصی مورد حمایت قوانین مالکیت معنوی قرار گیرند (UK Copyright, Designs and Patents Act 1988).

با مقایسه دیدگاه‌های موجود در فقه اسلامی و حقوق موضوعه در مورد مالکیت فکری آثار تولید شده توسط هوش مصنوعی، می‌توان به این نتیجه رسید که، تعیین مالکیت فکری در این زمینه، امری پیچیده و چالش‌برانگیز است و نیازمند بررسی دقیق و کارشناسانه ابعاد مختلف موضوع است.

به نظر می‌رسد، برای حل این مسئله، باید به چند نکته توجه کرد:

با در نظر گرفتن این نکات، می‌توان، در هر مورد، به صورت جداگانه، در مورد مالکیت فکری آثار تولید شده توسط هوش مصنوعی تصمیم‌گیری کرد.

در این راستا، نظریه اعتباریات علامه طباطبایی می‌تواند راهگشا باشد. با استفاده از این نظریه، می‌توان مفهوم مالکیت فکری را به عنوان یک "اعتبار" در نظر گرفت که با توجه به مصالح و مفاسد جامعه، تعریف و تفسیر می‌شود.

به عنوان مثال، می‌توان مالکیت فکری آثار تولید شده توسط هوش مصنوعی را به عنوان یک "اعتبار" در نظر گرفت که با توجه به ماهیت اثر، میزان دخالت انسان و سایر عوامل مرتبط، تعیین می‌شود.

با استفاده از این رویکرد، می‌توان به تبیین دقیق‌تر و جامع‌تر مفهوم مالکیت فکری در عصر هوش مصنوعی پرداخت و راهکارهای مناسب‌تری برای حل مسائل مرتبط با آن ارائه داد.

مالکیت فکری آثار تولید شده توسط هوش مصنوعی، یکی از مسائل مهم و چالش‌برانگیز در عصر حاضر است. با توجه به پیشرفت‌های روزافزون در این زمینه، لازم است که فقها و حقوقدانان، با استفاده از اصول و قواعد فقهی و حقوقی، و با در نظر گرفتن مصالح و مفاسد جامعه، به بررسی دقیق و کارشناسانه این موضوع بپردازند و راهکارهای مناسبی برای حل مسائل مرتبط با آن ارائه دهند.

مکارم شیرازی، ناصر. (1427ق). استفتاءات جدید. قم: مدرسه الامام علی بن ابی طالب (ع).

فاضل لنکرانی، محمد. (1430ق). تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله. قم: مرکز فقهی ائمه اطهار (ع).

Compendium of US Copyright Office Practices, 3rd Edition. (2017).

UK Copyright, Designs and Patents Act 1988.