چاپ صفحه

به گزارش خبرنگار حوزه اندیشه و فقه، نشست علمی با موضوع «بررسی حکم ترور در فقه امامیه» با حضور آیت‌الله سیدمحمد نجفی یزدی، از اساتید برجسته درس خارج حوزه علمیه قم، در مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) برگزار شد. در این جلسه که به همت معاونت پژوهش این مرکز و با دبیری علمی حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی جابری زاده تشکیل شد، استاد نجفی یزدی با تحلیل مبانی قرآنی، روایی و عقلانی به بررسی مفهوم «ترور» و نسبت آن با مقوله «ارهاب» و «جهاد» در فقه اسلامی پرداخت.

احیای مکتب اهل‌بیت هدف اصلی مباحث علمی است

در آغاز این جلسه، آیت‌الله نجفی یزدی ضمن تسلیت ایام شهادت حضرت فاطمه زهرا(س) بر لزوم نیت الهی و نگاه احیاگرانه در مباحث علمی حوزه تأکید کرد و گفت: «هدف اصلی از برگزاری این جلسات، احیای مکتب اهل‌بیت(ع) است. هر کس در این محافل حضور می‌یابد، چه موافق و چه مخالف در یک مسئله علمی، در حقیقت در مسیر احیای اندیشه‌های اهل‌بیت(ع) گام برمی‌دارد. مذاکره و مباحثه علمی، خود یکی از مصادیق زنده نگه داشتن معارف اسلام ناب است.» وی افزود: مباحث علمی از جنس تقلید نیست، بلکه عرصه تحقیق و تحلیل است؛ در این جلسات کسی به دنبال صدور فتوا نیست، بلکه به تبیین و تدقیق موضوعات فقهی پرداخته می‌شود تا ذهن‌ها به حقیقت نزدیک‌تر گردد.

مفهوم «ترور»؛ از واژه تا معنا

آیت‌الله نجفی یزدی در ادامه به بررسی واژه‌شناسی «ترور» پرداخت و اظهار داشت: «کلمه ترور نه عربی است و نه فارسی، بلکه ریشه فرانسوی دارد و در اصل به معنای ایجاد وحشت و ترس در جامعه است. البته در کاربرد امروزی، یکی از مصادیق آن قتل ناگهانی یا غافلگیرانه است. از نظر لغوی، ترور به معنای ارعاب و خوف‌افکنی است، اما در فقه اسلامی باید دید آیا این واژه و مصداقش با مفاهیمی چون ارهاب یا فتح در قرآن و سنت ارتباط دارد یا نه.» وی با بیان اینکه هر کشور و نظام سیاسی بر اساس منافع خود تعریف خاصی از ترور ارائه می‌دهد، افزود: «در منابع لغوی اسلامی، واژه ارهاب در قرآن آمده، اما این واژه با ترور به معنای امروزی تفاوت دارد. قرآن می‌فرماید: وَ أَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ وَ مِن رِباطِ الخَیل تُرهِبونَ بِهِ عَدُوَّ اللهِ وَ عَدُوَّکُم؛ یعنی مسلمانان موظف‌اند دشمنان خدا را بترسانند. این ارهاب، ایجاد خوف در دشمن برای بازدارندگی است نه ترور به معنای ترس افکنی بی‌ضابطه.»

تفکیک میان ارهاب مشروع و ترور مذموم

استاد حوزه علمیه با تکیه بر مبانی قرآنی یادآور شد: «اسلام استفاده از عامل ترس را برای دفاع مشروع و بازدارندگی تجویز کرده است، نه برای ستم یا قتل غافلگیرانه بی‌دلیل. بنابراین باید میان ارهاب مشروع که هدف آن جلوگیری از تجاوز و ظلم است و ترور که اقدامی شخصی و فاقد مجوز شرعی است، تفاوت نهاد.» وی با اشاره به اینکه «مسئله ترور ذاتاً سیاسی و حکومتی است» تصریح کرد: «حکم ترور، از سنخ احکام حکومتی است و تشخیص مصادیق آن در دایره ولایت فقیه و نظام اسلامی قرار می‌گیرد. ما در این جلسه درباره حکم فقهی و اولیه آن بحث می‌کنیم نه احکام حکومتی و اجرایی.»

حکم اولی و ثانوی ترور در فقه امامیه

آیت‌الله نجفی یزدی در تحلیل مبانی فقهی ترور بیان داشت: «در بحث فقهی، نخست باید حکم اولی ترور روشن شود. در احکام اولیه، قتل بی‌گناهان قطعاً حرام است، اما سخن در این است که اگر شخصی مهدورالدم باشد ـ مثلاً محارب، قاتل یا مفسد فی‌الارض ـ آیا شیوه قتل او نیز مقید است یا نه؟» وی افزود: «اگر مهدورالدمی به حکم شرع مستحق اعدام باشد، کیفیت قتل او موضوعیت ندارد. لذا اگر ولیّ دم قاتل را به شیوه‌ای غیرمتعارف بکشد، گناهش نه به جهت اصل قتل، بلکه به جهت شیوه آن است و این امر نیاز به دلیل خاص دارد.»

نقد مبانی مخالفان ترور مطلق

استاد درس خارج مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) در بخش دیگری از سخنانش با نقد دیدگاه کسانی که حکم به حرمت مطلق ترور می‌دهند، گفت: «حرمت مطلق ترور دلیل فقهی و عقلی ندارد. از نظر عقل، میان اینکه شخص مجرم را در ملأعام بکشی یا غافلگیرانه تفاوتی نیست. عقل نمی‌پذیرد که اگر کسی چون نتانیاهو یا صهیونیستی خونریز در برابر ما باشد، ما ابتدا به او اعلام کنیم و سپس او را بکشیم. در چنین مواردی عقل حتی به جواز اقدام سریع حکم می‌کند.» وی تأکید کرد: «در شریعت نیز دلیلی بر حرمت مطلق ترور وجود ندارد، بلکه باید مصادیق و شرایط آن بررسی شود. قرآن و سنت قتل بی‌گناهان را نهی کرده‌اند، اما نسبت به مهدورالدم‌ها اطلاقی بر حرمت شیوه خاصی از قتل وجود ندارد.»

بررسی روایات نبوی درباره «الایمان قید الفَتک»

یکی از مهم‌ترین بخش‌های سخنان آیت‌الله نجفی یزدی، تحلیل حدیث معروف «الایمان قید الفتک» بود. وی در این باره گفت: «تنها روایتی که برخی از فقها برای حرمت ترور به آن استناد کرده‌اند همین حدیث نبوی است که در منابع شیعه و اهل سنت با دو تعبیر آمده است: الاسلام قید الفتک یا الایمان قید الفتک. یعنی ایمان مانع فتک است.» وی ادامه داد: «این روایت در منابع اهل سنت از چند صحابی نقل شده، از جمله ابوهریره، زبیر بن عوام و عمر بن حمق، اما از نظر سندی، بسیاری از این طرق ضعیف است. حتی برخی از ناقلان مانند معاویه خود از متهمان به جعل حدیث‌اند. بنابراین نمی‌توان بر اساس این روایت، حکم قطعی حرمت ترور را استنباط کرد.» این استاد حوزه یادآور شد: «در منابع شیعی نیز روایت ابوالصباح کنعانی از امام صادق(ع) و روایت اسحاق انباری از امام جواد(ع) وجود دارد که مضمون مشابهی دارند، اما از جهت سندی یا دلالی در آن‌ها ابهاماتی هست. به همین جهت فقها در استناد به آن‌ها احتیاط کرده‌اند.»

تحلیل لغوی و فقهی واژه «فتک»

آیت‌الله نجفی یزدی در تبیین معنای لغوی «فتک» اظهار داشت: «فتک در لغت به معنای بی‌محابا عمل کردن، جسارت بی‌ضابطه یا قتل ناگهانی است. برخی لغویان آن را به غدر، یعنی نقض پیمان و قتل پس از امان دادن تفسیر کرده‌اند. اگر فتک به معنای نقض امان باشد، قطعاً حرام است؛ اما اگر صرفاً به معنای قتل غافلگیرانه باشد، دلیلی بر حرمت آن وجود ندارد.» وی تأکید کرد: «برخی لغویان، قید مجاورت یا امان را در معنای فتک معتبر دانسته‌اند، یعنی فتک وقتی محقق می‌شود که شخص به کسی امان داده باشد و سپس او را بکشد؛ در این صورت حرام است. اما اگر دشمنی در حال جنگ یا مهدورالدم باشد، قتل او حتی به‌صورت ناگهانی از مصادیق فتک حرام نخواهد بود.»

شواهد تاریخی و روایی جواز ترور در موارد خاص

این استاد حوزه در بخش دیگری از سخنان خود به شواهد تاریخی از زمان پیامبر(ص) اشاره کرد و گفت: «در تاریخ صدر اسلام، پیامبر اکرم(ص) در مواردی خاص دستور قتل ناگهانی برخی افراد مفسد و فتنه‌گر را صادر کرده‌اند؛ کسانی که با اقدام‌های تبلیغی یا توهین به مقدسات، امنیت جامعه اسلامی را تهدید می‌کردند. این موارد در منابع اهل سنت و شیعه فراوان است.» وی افزود: «همچنین در دوره‌های بعدی نیز فقهای بزرگ مانند امام خمینی(ره) در قضیه سلمان رشدی و مرحوم آیت‌الله فاضل لنکرانی(ره) در فتوای قتل راسخ تقی در جمهوری آذربایجان، بر اساس همین مبنا حکم دادند. این نمونه‌ها نشان می‌دهد که فقه امامیه جواز اقدام علیه مفسدان را در صورت احراز مهدورالدم بودن، می‌پذیرد.»

عقل و شریعت در کنار هم

آیت‌الله نجفی یزدی با استناد به مبانی عقلانی گفت: «اگر عقل، حکم به قبح قتل بی‌گناه می‌کند، در عین حال، نسبت به مفسدان و محاربین، حکم به جواز نابودی آنان می‌دهد. تفاوتی نمی‌کند که این نابودی به چه کیفیتی باشد. از منظر عقل عملی، حفظ جان بی‌گناهان و امنیت جامعه بر مقدمات شکلی ترجیح دارد.» وی افزود: «شریعت نیز همین را تأیید می‌کند؛ زیرا در هیچ آیه و روایتی نیامده که شیوه خاصی از قتل مهدورالدم حرام باشد. لذا اصل در فقه، جواز است مگر خلافش با دلیل قطعی ثابت شود.»

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

در پایان این نشست، دبیر جلسه حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی جابری زادهجمع‌بندی مباحث را ارائه کرد و گفت: «از فرمایشات حضرت استاد استفاده شد که سه رکن اساسی در حکم ترور باید لحاظ شود: نخست مهدورالدم بودن مقتول، دوم عدم امان و عدم پیمان، و سوم تجاهر او به دشمنی و فساد. در این صورت، اصل بر جواز است و حرمت نیازمند دلیل خاص است.» وی افزود: «از نظر آیات، واژه‌های ارهاب و ارعاب به‌صورت عام می‌تواند دلالت بر جواز ترساندن دشمنان داشته باشد و از نظر عقلی نیز هیچ دلیل قاطعی بر قبح ترور در موارد خاص وجود ندارد. تنها دلیل نقلی در این زمینه، همان حدیث نبوی است که آن هم از جهت سندی و دلالی مورد مناقشه است.»