به گزارش خبرنگار پایگاه خبری علوم انسانی مفتاح، به نقل از وبسایت اندیشه ما؛ نشست علمی با عنوان «معرفی طرح تاریخ در نگاه اهل‌بیت(ع) بر پایه نمایه‌زنی بحارالأنوار» با ارائه حجت‌الاسلام والمسلمین محسن الویری و حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی رحیمی‌ ثابت روز دوشنبه 17 آذر 1404 در تالار شهید بهشتی دانشگاه باقر العلوم علیه السلام برگزار شد.

در عصر امروز که رسانه‌ها و فناوری‌های نوین تحولات شگرفی در زمینه‌های مختلف ایجاد کرده‌اند، مسأله نگاه به تاریخ از منظر دینی بیش از پیش اهمیت پیدا کرده است. اگر به تاریخ از دیدگاه باورهای مذهبی نگاه کنیم، آیا می‌توان آینده‌نگری‌ بیشتری داشت؟ در این راستا، پژوهشگران بر آن شده‌اند تا تاریخ را به‌گونه‌ای بازتعریف کنند که با باورهای دینی هم‌خوانی داشته باشد. اما آیا چنین تلاشی می‌تواند ما را از فریب‌های تاریخی رهایی بخشد؟

با ورود ابزارهای دیجیتال به عرصه پژوهش‌های تاریخی، تجزیه و تحلیل متون دینی و تاریخی، به امری پیچیده و در عین حال پرکاربرد تبدیل شده است. استفاده از ابزارهایی همچون ساختار درختواره‌ای می‌تواند انقلابی در نحوه دسترسی به داده‌های تاریخی و دینی ایجاد کند. اما آیا این فناوری‌ها می‌توانند به تحلیل‌ صحیح‌تری از تاریخ منجر شوند یا فقط سطحی‌نگری را دامن می‌زنند؟

بازنگری در تاریخ و فلسفه آن، نیازمند رویکردی جدید است که نه تنها به محتوای دینی توجه کند، بلکه با دقت‌نظر به پیوستگی آن با زمان حال و آینده نیز بپردازد. اما آیا چنین تلاشی می‌تواند جلوی انحرافات و تفسیرهای اشتباه تاریخ را بگیرد؟ تاریخ و روایات نباید تنها برای بازخوانی گذشته‌ استفاده شوند؛ بلکه باید ابزاری برای مقابله با چالش‌های امروز و فردای جامعه‌ ما باشند

چالش‌های موجود در حوزه پژوهش‌های تاریخی و دینی، همچنان پابرجا هستند. پذیرش یا رد بسیاری از روایات، بستگی به دیدگاه‌های مختلف دارد. با توجه به ضعف اسناد برخی از روایات، می‌توان گفت که این امر هیچ‌گاه به قطعیت نخواهد رسید. اما در این میان، آیا اصلاً می‌توان تاریخی را بدون پذیرش بخشی از روایت‌های نادرست پذیرفت

گزارش نشست

این نشست با معرفی سخنرانان و تبیین موضوع توسط دبیر نشست آغاز گردید. موضوع اصلی جلسه، معرفی طرح کلان «تاریخ در نگاه اهل‌بیت(علیهم‌السلام)»، مبتنی بر روش نمایه‌زنی در کتاب شریف «بحارالأنوار» بود. پیش از ورود به مباحث اصلی، دبیر نشست به جایگاه برجسته کتاب «بحارالأنوار» اشاره کرد. کتاب «بحارالأنوار» یکی از مهم‌ترین موسوعات حدیثی است که شامل دایره‌المعارفی جامع در موضوعات مختلف اسلامی می‌باشد. این اثر ارزشمند به تألیف علامه مجلسی (رحمت‌الله‌علیه) در صد و ده جلد منتشر شده است. بحارالأنوار مباحث متنوعی همچون اصول عقاید، توحید، عدل، معاد، نبوت و امامت را پوشش می‌دهد. از نکات قابل توجه این موسوعه، حجم عظیم مباحث تاریخی است که در آن گنجانده شده است. تاریخ انبیاء (علیهم‌السلام) و تاریخ اسلام از ولادت پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) تا دوران غیبت حضرت حجت (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف)، بخش قابل توجهی از محتوای این کتاب را تشکیل می‌دهند. برآوردها نشان می‌دهد که نزدیک به چهل درصد از مطالب «بحارالأنوار» به موضوعات تاریخی اختصاص دارد، که نشان‌دهنده توجه ویژه علامه مجلسی به این مقوله است. این نشست به تبیین ابعاد مختلف طرح «تاریخ در نگاه اهل‌بیت(علیهم‌السلام)» و نقش مهم نمایه‌زنی در پژوهش‌های تاریخ‌نگاری اسلامی پرداخت. در ادامه، جناب  محسن دکتر الویری به ایراد سخن پرداختند. ایشان پس از حمد و ثنای الهی و صلوات بر پیامبر و آل طاهرینش «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ وَ الصَّلَاةُ وَ السَّلَامُ عَلَى حَبِيبِ إِلَهِ الْعَالَمِينَ أَبِي الْقَاسِمِ مُحَمَّدٍ وَ عَلَى آلِهِ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ سِيَّمَا بَقِيَّةِ اللَّهِ فِي الْأَرَضِينَ»، ضمن گرامیداشت روز دانشجو و ادای احترام به مقام شامخ شهدای دانشجو، از برگزارکنندگان این نشست، معاونت پژوهشی و مرکز تحقیقات کامپیوتری نور قدردانی نمودند. ایشان با اشاره به سوابق علمی دکتر رحیمی‌ثابت، به پژوهش ارزشمند ایشان در باب «سیره ارتباطی اهل‌بیت (علیهم‌السلام) در ماندگاری پیام عاشورا» اشاره کردند که الگویی موفق برای پژوهش در سایر مفاهیم اخلاقی و دینی محسوب می‌شود. دکتر الویری در تبیین مبانی نظری طرح، به موضوع «اسلامی‌سازی علوم انسانی» و به‌ویژه دانش تاریخ اشاره کردند. ایشان بیان داشتند که ما در شمار کسانی هستیم که معتقدیم می‌توان بازنگری بنیادین در تمام عرصه‌های علم تاریخ، اعم از روش‌شناسی، معرفت‌شناسی و مسائل پژوهشی داشت و یک نگاه درون‌دینی ذیل عنوان «پارادایم الهیاتی» ارائه نمود. البته این ادعا به معنای برخورد شعارزده و شتاب‌زده با مسأله اسلامی‌سازی علوم نیست، بلکه معتقدیم باید با کار علمی دقیق و به دور از هیاهو، طرحی نو درانداخت. گام نخست در این مسیر طولانی، بررسی این مسئله است که آیا متون اصیل دینی ما، یعنی قرآن کریم و روایات معصومین (علیهم‌السلام)، اساساً سخنی در باب رویدادهای تاریخی و فلسفه تاریخ و ماهیت آن دارند یا خیر؟ در حوزه قرآن کریم، پژوهش‌هایی با روش‌شناسی خاص خود در حال انجام است، اما تمرکز این طرح بر روی روایات است. ایده اولیه این طرح در همایش «نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی» مطرح شد و اکنون گام‌های عملی آن در حال پیموده شدن است. هدف غایی، پی‌ریزی دانش و فلسفه تاریخ بومی و شیعی در برابر پارادایم‌های رایج غربی (همچون پوزیتیویسم، مارکسیسم، فمینیسم و رویکردهای پست‌مدرن) است. همان‌گونه که یک مارکسیست یا پوزیتیویست بر اساس مبانی فکری خود به تحلیل تاریخ می‌پردازد و کسی بر او خرده نمی‌گیرد، ما نیز حق داریم بر اساس مبانی اعتقادی خود به خدا، نبوت و امامت، قرائتی الهیاتی از تاریخ ارائه دهیم. برای اجرای این طرح، حلقه‌ای علمی متشکل از نُه نفر از دانش‌آموختگان دکتری تاریخ شکل گرفت تا روایات با «نگاه تاریخی» و نه صرفاً حدیثی بازخوانی شوند. کتاب بحارالانوار به دلیل جامعیتش انتخاب شد تا در گام اول، داده‌های تاریخی و نگرش‌های تاریخی منسوب به اهل‌بیت (علیهم‌السلام) استخراج گردد. در این مرحله، ملاحظات سندی و اعتبارسنجی صدوری روایات عامدانه کنار گذاشته شد؛ زیرا هدف، توصیف و گزارشِ «آنچه در میراث روایی شیعه به عنوان نگاه تاریخی اهل‌بیت مطرح است» می‌باشد، نه اثبات قطعی صدور هر روایت. مرحله نقد سند و تحلیل یافته‌ها، گام‌های پسین این پروژه خواهد بود. در روش‌شناسی این تحقیق، به جای استفاده از دسته‌بندی‌های پیشینی و تحمیل آن‌ها بر متن، از روش استقرایی و داده‌بنیاد استفاده شده است؛ بدین معنا که اجازه داده شد ساختار درختواره‌ای موضوعات از دلِ خودِ روایات بجوشد و شکل بگیرد. البته پیش‌فرض‌های ذهنی در باره دوره‌بندی تاریخ و رویدادهای تاریخی و فلسفه نظری تاریخ (مانند علیت، زمان، و قانون‌مندی) وجود داشت، اما مبنای اصلی، متن روایات بود. دکتر الویری در تشریح دستاوردهای محتوایی طرح فرمودند که تاکنون دسته‌بندی‌های بدیعی حاصل شده است. به عنوان مثال، در مباحث نظری تاریخ، عناوینی همچون «پیوند انسان با طبیعت» یا «کنشگران غیربشری در تاریخ» استخراج شده است. در لسان روایات، علاوه بر انسان، فرشتگان، جن، شیاطین و حتی جمادات و حیوانات نیز به عنوان کنشگران اثرگذار در رویدادهای تاریخی به رسمیت شناخته شده‌اند «لِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ». همچنین در مقوله «زمان تاریخی»، تقسیم‌بندی‌های نوینی از واژگان ناظر به زمان (مانند دهر، ابد، دولت، وقت) شناسایی شده است. یکی از نکات جالب، شناسایی «قوانین مطلق تاریخی» است که گاهی مستقیماً به مشیت و فعل الهی بازمی‌گردد. سپس جناب حجت‌الاسلام والمسلمین رحیمی‌ثابت به ارائه توضیحات فنی و معرفی ابزار پژوهشی پرداختند. ایشان با اشاره به سابقه سی‌ساله مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) در دیجیتال‌سازی منابع اسلامی، توضیح دادند که چگونه از ابزارهای اولیه محیط DOS به نرم‌افزارهای پیشرفته ویندوزی و تحت وب رسیده‌اند. برای این طرح خاص، از ابزار «درختواره» (Tree structure) استفاده شده است. متن کامل بحارالانوار (نسخه ۱۱۰ جلدی) در این ابزار بارگذاری شده که دقیقاً منطبق با نسخه‌های چاپی رایج است. ساختار درختواره‌ای ایجاد شده شامل شاخه‌های اصلی همچون «مباحث نظری»، «رویدادهای تاریخی»، «اماکن تاریخی» و «مباحث تاریخ اجتماعی» است. پژوهشگران با مطالعه دقیق متن، هر گزاره را به نمایه‌های مربوطه متصل می‌کنند. این ابزار قابلیت‌های متنوعی نظیر ویرایش، ادغام، جابجایی شاخه‌ها، و گزارش‌گیری دقیق از فعالیت محققان را داراست. تاکنون نمایه‌زنی دو جلد اول بحارالانوار و ثلث جلد سوم به پایان رسیده و هزاران کد و فیش تحقیقاتی استخراج شده است. این حجم از داده‌های ناب تاریخی در متون روایی – که بسیاری از آن‌ها در نگاه اول صبغه تاریخی ندارند (مانند ابواب توحید یا عقل و جهل) – برای اعضای تیم تحقیق نیز حیرت‌آور بوده است. در بخش پرسش و پاسخ، نقدی در باب عدم توجه به سند روایات مطرح شد. منتقد محترم بیان داشتند که اگر روایتی (مثلاً از تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه‌السلام) سندش مخدوش باشد، انتساب محتوای آن به «نگاه اهل‌بیت» صحیح نیست. دکتر الویری در پاسخ مجدداً تأکید کردند که عنوان طرح، «تاریخ در نگاه اهل‌بیت» بر پایه «کتاب بحارالانوار» است. رویکرد فعلی، «پدیدارشناسانه» (Phenomenological) است؛ یعنی ما در حال گزارش‌دهی هستیم که در این کتاب مرجع شیعی، چه مطالبی به لسان اهل‌بیت نسبت داده شده است. در مرحله تحلیل و نظریه‌پردازی نهایی، قطعاً ابزارهای نقد سند و رجال به کار گرفته خواهد شد تا سره از ناسره جدا گردد، اما توقف در مرحله گردآوری داده‌ها به بهانه ضعف سند، موجب رکود پژوهش می‌شود. ضمن اینکه بسیاری از این گزاره‌ها حتی اگر خبر واحد باشند یا سند ضعیف داشته باشند، قوت محتوای آنها و یا تلقی  مثبت جامعه شیعی و فرهنگ تاریخی شیعه در طول قرون متمادی که از ناحیه معصوم صادر شده است، می‌تواند مبنای پذیرش آنها قرار گیرد. در پایان، به برنامه‌های آتی برای تسریع پروژه اشاره شد. با توجه به سرعت فعلی، اتمام ۱۱۰ جلد سال‌ها به طول می‌انجامد؛ لذا پیشنهادهایی نظیر استفاده از هوش مصنوعی برای کدگذاری اولیه، برون‌سپاری به صورت «جمع‌سپاری» (Crowdsourcing) مشابه ویکی‌ها، و افزایش تیم‌های پژوهشی موازی مطرح گردید که پس از اتمام جلد سوم و تثبیت مدل مفهومی، درباره آن تصمیم‌گیری خواهد شد. همچنین اشاره شد که اطلاعات تاریخ اجتماعی (مانند آداب پوشش، تغذیه، و تعاملات اجتماعی) اگرچه مستقیماً ذیل تاریخ در نگاه اهل بیت علیهم السلام قرار نمی‌گیرند، اما به دلیل ارزش بالای پژوهشی، ذیل شاخه مستقلی نمایه‌زنی می‌شوند. این طرح می‌کوشد تا ظرفیتی عظیم برای پژوهشگران تاریخ، جامعه‌شناسی، علوم تربیتی و سایر رشته‌ها فراهم آورد تا خوانشی نوین از میراث روایی شیعه داشته باشند. جلسه با ذکر صلوات بر محمد و آل محمد «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ» خاتمه یافت.