روایت «أَحْبِبْ أَخَاكَ الْمُسْلِمَ» احتمال اولش این است که بگوییم دال بر وجوب است احتمال دوم اینکه سیاقش عمدتاً امور مستحبی است و ظهور احبب را از وجوب برمی‌دارد و مستحب مؤکد می‌شود.
به گزارش پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح_اندیشه، آیت‌الله علیرضا اعرافی، مدیر حوزه‌های علمیه سراسر کشور در درس خارج «فقه روابط اجتماعی» به بررسی موضوع حب و بغض پرداخت که در ادامه چکیده متن آن را ملاحظه می‌کنید؛
این روایت اول بود که سندش قبول است دلالتش هم در حد استحباب مؤکد مقبول است. البته این روایت فقیه استحباب نمی‌گوید بلکه اگر دلیلی دال بر وجوب پیدا شد تعارض با این روایت ندارد زیرا واجبه را ما می‌گوییم با قرائنی که هست رجحان مطلق را می‌گوید لذا اگر دلیلی بر وجوب پیدا شد تعارض با این ندارد.
روایت دوم
حدیث پنجم این باب است که این هم از امالی صدوق گرفته شده است «حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ زِیَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمَدَانِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ یَحْیَى عَنِ الْعِیصِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عبدالله بْنِ مُسْکَانَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ ع أَنَّهُ قَالَ: أَحْبِبْ أَخَاکَ الْمُسْلِمَ وَ أَحْبِبْ لَهُ مَا تُحِبُ لِنَفْسِکَ وَ اکْرَهْ لَهُ مَا تَکْرَهُ لِنَفْسِکَ إِذَا احْتَجْتَ فَسَلْهُ وَ إِذَا سَأَلَکَ فَأَعْطِهِ وَ لَا تَدَّخِرْ عَنْهُ خَیْراً فَإِنَّهُ لَا یَدَّخِرُهُ عَنْکَ کُنْ لَهُ ظَهْراً فَإِنَّهُ لَکَ ظَهْرٌ إِنْ غَابَ فَاحْفَظْهُ فِی غَیْبَتِهِ وَ إِنْ شَهِدَ فَزُرْهُ وَ أَجِلَّهُ وَ أَکْرِمْهُ فَإِنَّهُ مِنْکَ وَ أَنْتَ مِنْهُ وَ إِنْ کَانَ عَلَیْکَ عَاتِباً فَلَا تُفَارِقْهُ حَتَّى تَسُلَّ سَخِیمَتَهُ وَ مَا فِی نَفْسِهِ وَ إِذَا أَصَابَهُ خَیْرٌ فَاحْمَدِ اللَّهَ عَلَیْهِ وَ إِنِ ابْتُلِیَ فَاعْضُدْهُ وَ تَمَحَّلْ لَهُ.»
در اینجا هم دارد احبب اخاک المسلم. در این روایت هم همدانی علی ابن ابراهیم ابن هاشم ثقه هستند محمد ابن ابی عمیر و صفوان هم ثقه‌اند. عیص هم ظاهرا توثیق دارد. عبدالله ابن مسکان ظاهرا توثیق ندارد که دقیق به ذهنم نیست.
اما به لحاظ دلالی:
احبب اخاک المسلم امر است و ظهور در وجوب دارد. اینکه بخواهیم احبب را هم شبیه بحث قبل بحث کنیم احتمال اولش این است که بگوییم دال بر وجوب است احتمال دوم اینکه سیاقش عمدتاً امور مستحبی است و ظهور احبب را از وجوب برمی‌دارد و مستحب مؤکد می‌شود.
نکته دوم: این حب ظهور در امر قلبی دارد. کیفیت نفسانیه دارد. این احتمال اول و راجح در حب است. البته احتمال ضعیف هم احتمال دارد باشد که اظهار محبت باشد که خلاف ظاهر است.
نکته سوم: در روایت مسلم دارد نه مؤمن. در مؤمن چند احتمال بود که بنا بر بعضی احتمالات می‌شد تعمیم به عموم جامعه اسلامی داد اما در مسلم شامل همه مسلمانان می‌شود. البته مسلم هم یک معنای خاص دارد. اسلمت وجهی اما در روایات مسلم به معنای مشترک بین همه فرق و مذاهب به کار می‌رود. لذا حق مستحب مؤکد حب عام است شامل همه مسلمانان می‌شود. این هم روایت دوم که ظهورش در وجوب شاید قوی‌تر باشد البته نمی‌شود اطمینان پیدا کرد.
روایت سوم
حدیث ۲۸ همین باب روایت مفصلی از مکارم الاخلاق کتاب قضاء الحقوق للسوری نقل می‌کند «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ الْمُؤْمِنِ الْأَنْصَارِیِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِی الْحَسَنِ مُوسَى ع وَ عِنْدَهُ مُحَمَّدُ بْنُ عبدالله بْنِ مُحَمَّدٍ الْجُعْفِیُّ فَتَبَسَّمْتُ إِلَیْهِ فَقَالَ أَ تُحِبُّهُ قُلْتُ نَعَمْ وَ مَا أَحْبَبْتُهُ إِلَّا فِیکُمْ فَقَالَ هُوَ أَخُوکَ الْمُؤْمِنُ أَخُو الْمُؤْمِنِ لِأُمَّهِ وَ أَبِیهِ فَمَلْعُونٌ مَنْ غَشَّ أَخَاهُ وَ مَلْعُونٌ مَنْ لَمْ یَنْصَحْ أَخَاهُ وَ مَلْعُونٌ مَنْ حَجَبَ أَخَاهُ وَ مَلْعُونٌ مَنِ اغْتَابَ أَخَاهُ.»
شاهد روایت این قسمت از روایت است «وَ بِإِسْنَادِهِ قَالَ: سُئِلَ عَنِ الرِّضَا ع مَا حَقُّ الْمُؤْمِنِ عَلَى الْمُؤْمِنِ فَقَالَ إِنَّ مِنْ حَقِّ الْمُؤْمِنِ عَلَى الْمُؤْمِنِ الْمَوَدَّهَ لَهُ فِی صَدْرِهِ وَ الْمُوَاسَاهَ لَهُ فِی مَالِهِ وَ النُّصْرَهَ لَهُ عَلَى مَنْ ظَلَمَهُ وَ إِنْ کَانَ فَیْءٌ لِلْمُسْلِمِینَ وَ کَانَ غَائِباً أَخَذَ لَهُ بِنَصِیبِهِ وَ إِذَا مَاتَ فَالزِّیَارَهُ إِلَى قَبْرِهِ وَ لَا یَظْلِمُهُ وَ لَا یَغُشُّهُ وَ لَا یَخُونُهُ وَ لَا یَخْذُلُهُ وَ لَا یَغْتَابُهُ وَ لَا یَکْذِبُهُ وَ لَا یَقُولُ لَهُ أُفٍّ.»
شاهد الموده له فی صدره است. اینجا هم ظهور در وجوبش سخت است.
روایت چهارم
حدیث سی‌وهشت: در عده الداعی سند ندارد «عُدَّهُ الدَّاعِی، عَنْهُمْ ع قَالَ: لَا یُکْمِلُ عَبْدٌ حَقِیقَهَ الْإِیمَانِ حَتَّى یُحِبَّ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ وَ عَنْهُمْ ع شِیعَتُنَا الْمُتَحَابُّونَ الْمُتَبَاذِلُونَ فِینَا.»
این روایت سندا تام نیست ولی عنهم دارد یعنی ائمه متعددی گفته‌اند. از نظر دلالت هم وجوب را نمی‌رساند. لا یکمل عبد حقیقه الایمان ظهور در استحباب دارد. اینجا بر خلاف روایت قبل مؤمن است نه مسلم. مؤمن و مسلم هم چون مثبتین هستند تقیید نمی‌شود هم اخوت اسلامی داریم هم اخوت ایمانی.
روایت پنجم
حدیث چهل‌وپنج این باب است. در کافی است. «عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی الْمَأْمُونِ الْحَارِثِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عبدالله ع مَا حَقُّ الْمُؤْمِنِ عَلَى الْمُؤْمِنِ قَالَ إِنَ مِنْ حَقِ الْمُؤْمِنِ عَلَى الْمُؤْمِنِ الْمَوَدَّهَ لَهُ فِی صَدْرِهِ وَ الْمُوَاسَاهَ لَهُ فِی مَالِهِ وَ الْخَلَفَ لَهُ فِی أَهْلِهِ وَ النُّصْرَهَ لَهُ عَلَى مَنْ ظَلَمَهُ وَ إِنْ کَانَ نَافِلَهٌ فِی الْمُسْلِمِینَ وَ کَانَ غَائِباً أَخَذَ لَهُ بِنَصِیبِهِ وَ إِذَا مَاتَ الزِّیَارَهَ إِلَى قَبْرِهِ وَ أَنْ لَا یَظْلِمَهُ وَ أَنْ لَا یَغُشَّهُ وَ أَنْ لَا یَخُونَهُ وَ أَنْ لَا یَخْذُلَهُ وَ أَنْ لَا یُکَذِّبَهُ وَ أَنْ لَا یَقُولَ لَهُ أُفٍّ.»
این روایت هم از لحاظ سندی مشکل دارد زیرا ابی المأمون حارثی در سند است که توثیق ندارد. مگر اینکه کسی بگوید ابن ابی عمیر حتی اگر با واسطه هم نقل کند شخص معتبر می‌شود. ما توثیق ابن ابی عمیر را قبول داریم به شرطی که بی‌واسطه باشد و الا قبول نداریم. بقیه مسائل روایت چیزهایی است که در روایات دیگر گفته‌ایم.
روایت ششم
باب ۱۶ حدیث ده: از کافی است: عن حفص البختری که توثیق دارد اگر هم نداشته باشد چون ابن ابی عمیر از او نقل می‌کند ثقه می‌شود.
«عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عبدالله ع وَ دَخَلَ عَلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ لِی تُحِبُّهُ فَقُلْتُ نَعَمْ فَقَالَ لِی وَ لِمَ لَا تُحِبُّهُ وَ هُوَ أَخُوکَ وَ شَرِیکُکَ فِی دِینِکَ وَ عَوْنُکَ عَلَى عَدُوِّکَ وَ رِزْقُهُ عَلَى غَیْرِکَ.» این روایت هم تأکید می‌کند بر مودت ولی وجوب نمی‌شود استفاده کرد.
روایت هفتم
«وَ عَنْ أَبِی عبدالله ع قَالَ: الْمُؤْمِنُونَ فِی تَبَارِّهِمْ وَ تَرَاحُمِهِمْ وَ تَعَاطُفِهِمْ کَمَثَلِ الْجَسَدِ إِذَا اشْتَکَى تَدَاعَى لَهُ سَائِرُهُ بِالسَّهَرِ وَ الْحُمَّى.» از کتاب مؤمن نقل شده که سند ندارد. مراد از تعاطفهم شاید بگوییم همان امر قلبی است.
روایت هشتم
در باب هفده حدیث دوم: از امالی. «فیما اوصی به امیر المومنین عند وفاته…مِنْ أَمْرِ الدُّنْیَا فَتَأَنَّهُ حَتَّى تُصِیبَ رُشْدَکَ فِیهِ وَ إِیَّاکَ وَ مَوَاطِنَ التُّهَمَهِ- وَ الْمَجْلِسَ الْمَظْنُونَ بِهِ السُّوءُ فَإِنَّ قَرِینَ السَّوْءِ یُغَیِّرُ جَلِیسَهُ وَ کُنْ لِلَّهِ یَا بُنَیَّ عَامِلًا وَ عَنِ الْخَنَى زَجُوراً وَ بِالْمَعْرُوفِ آمِراً وَ عَنِ الْمُنْکَرِ نَاهِیاً وَ وَاخِ الْإِخْوَانَ فِی اللَّهِ وَ أَحِبَ الصَّالِحَ لِصَلَاحِهِ وَ دَارِ الْفَاسِقَ عَنْ دِینِکَ وَ أَبْغِضْهُ بِقَلْبِکَ.»
این روایت می‌گوید صالح را دوست بدار روایت دیگر مطلق بود احب المسلم بود احبب المومن بود. البته مقید نمی‌کند آن‌ها را زیرا مثبتین هستند. یک طایفه می‌گوید مسلم را دوست بدار یکی طایفه می‌گوید مؤمن را دوست بدار یک طایفه می‌گوید صالح را دوست بدار تعارضی ندارند.
روایت نهم
باب هجده حدیث سوم: عنوان باب هجده فضل حب المومنین و النظر الیهم. جالب است که روایات این باب پخش در جای دیگر است. چند روایت آورده که به هم ربطی ندارند. بیشتر به نظر ربط دارد.
«ختص، الإختصاص قَالَ الصَّادِقُ ع مِنْ حُبِ الرَّجُلِ دِینَهُ حُبُّهُ أَخَاهُ.»
این حدیث سند معتبری ندارد.
روایت دهم
حدیث چهارم این باب است که اخص از قبلی‌ها است «ختص، الإختصاص عَمَّارُ بْنُ مُوسَى قَالَ قَالَ أَبُو عبدالله ع حُبُّ الْأَبْرَار للابرار ثواب للابرار.»
روایت یازدهم
حدیث پنج همین باب است که سندش مقطوعه است. «مِنْ کِتَابِ قَضَاءِ الْحُقُوقِ، قَالَ قَالَ أَبُو عبدالله ع لِبَعْضِ أَصْحَابِهِ بَعْدَ کَلَامٍ إِنَّ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَهْلِ وَلَایَتِنَا وَ شِیعَتِنَا إِذَا اتَّقُوا لَمْ یَزَلِ اللَّهُ تَعَالَى مُطِلًّا عَلَیْهِمْ بِوَجْهِهِ حَتَّى یَتَفَرَّقُوا وَ لَا یَزَالُ الذُّنُوبُ تَتَسَاقَطُ عَنْهُمْ کَمَا تَتَسَاقَطُ الْوَرَقُ وَ لَا یَزَالُ یَدُ اللَّهِ عَلَى یَدِ أَشَدِّهِمَا حُبّاً لِصَاحِبِهِ.» دلالت هم به مقدار استحباب است. درباره ولایت شیعتنا است مؤمن هم ندارد که بگوییم ذو وجوه است.
روایت دوازدهم
حدیث هفت از همین باب است. این هم سندش تام نیست «أَلَا وَ إِنَّ وُدَّ الْمُؤْمِنِ مِنْ أَعْظَمِ سَبَبِ الْإِیمَانِ أَلَا وَ مَنْ أَحَبَّ فِی اللَّهِ وَ أَبْغَضَ فِی اللَّهِ وَ أَعْطَى فِی اللَّهِ وَ مَنَعَ فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَفَهُوَ مِنْ أَصْفِیَاءِ الْمُؤْمِنِینَ عِنْدَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَلَا وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَیْنِ إِذَا تَحَابَّا فِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَصَافَیَا فِی اللَّهِ کَانَا کَالْجَسَدِ الْوَاحِدِ إِذَا اشْتَکَى أَحَدُهُمَا مِنْ جَسَدِهِ مَوْضِعاً وَجَدَ الْآخَرُ أَلَمَ ذَلِکَ الْمَوْضِعِ.»
روایت سیزدهم
حدیث یک در باب ۱۹ است: باب عله حب المومنین. این روایت سندش خوب است «الأمالی للشیخ الطوسی الْمُفِیدُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِیدِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ ابْنِ عِیسَى عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ حَنَانِ بْنِ سَدِیرٍ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عبدالله ع إِنِّی لَأَلْقَى الرَّجُلَ لَمْ أَرَهُ وَ لَمْ یَرَنِی فِیمَا مَضَى قَبْلَ یَوْمِهِ ذَلِکَ فَأُحِبُّهُ حُبّاً شَدِیداً فَإِذَا کَلَّمْتُهُ وَجَدْتُهُ لِی مِثْلَ مَا أَنَا عَلَیْهِ لَهُ وَ یُخْبِرُنِی أَنَّهُ یَجِدُ لِی مِثْلَ الَّذِی أَجِدُ لَهُ فَقَالَ صَدَقْتَ یَا سَدِیرُ إِنَّ ائْتِلَافَ قُلُوبِ الْأَبْرَارِ إِذَا الْتَقَوْا وَ إِنْ لَمْ یُظْهِرُوا التَّوَدُّدَ بِأَلْسِنَتِهِمْ کَسُرْعَهِ اخْتِلَاطِ قَطْرِ السَّمَاءِ عَلَى مِیَاهِ الْأَنْهَارِ وَ إِنَّ بُعْدَ ائْتِلَافِ قُلُوبِ الْفُجَّارِ إِذَا الْتَقَوْا وَ إِنْ أَظْهَرُوا التَّوَدُّدَ بِأَلْسِنَتِهِمْ کَبُعْدِ الْبَهَائِمِ مِنَ التَّعَاطُفِ وَ إِنْ طَالَ اعْتِلَافُهَا عَلَى مِذْوَدٍ وَاحِدٍ.»
ظاهرا موثق است. اینجا هم روی تودد تأکید می‌کند ولی وجوب استفاده نمی‌شود.
نکات کلی در مورد روایات
این سیزده روایتی در باب تودد و ود بود. چند نکته که باید در باب این روایات بگوییم:
اول: این روایات هم بینشان معتبر بود هم غیر معتبر. اگر هم معتبر نبود این سیزده روایت و شاید بشود بیشتر افزود کافی بود بر اینکه اصل مودت قلبی به عنوان حکمی فقهی و دینی استفاده بشود.
دوم اینکه حکم وجوب را ما نتوانستیم از این‌ها استفاده بکنیم.
سوم: در این روایات ما سه گروه یا سطح داشتیم:
۱ – راجع به مسلمانان
۲ – راجع به مؤمنان و شیعیان
۳ – راجع به صلحا و نیکان
راجع به صلحا و نیکان روایات دیگری هم داریم. این‌ها چون مثبتان‌اند تقیید نمی‌شود. سه قاعده داریم حب مسلمانان حب مومنان حب صلحا. بله وقتی بررسی می‌شود حب سطح دو تأکیدش بیشتر است از اول و سوم بیشتر از دوم است. وقتی دلیلی بگوید اکرم الانسان دلیلی بگوید اکرم العالم دلیلی دیگر بگوید اکرم العالم المتقی چون مثبتان‌اند حمل بر تقیید نمی‌شود؛ اما اینکه چرا خاص‌ها به عنوان خاص حکم بر آن‌ها تعلق گرفت دو احتمال دارد:
۱ – به‌عنوان‌مثال است. یک مصداق عالم است یکی عالم متقی. گاهی واقعاً این‌طور است. ادله خاصه که روی عناوین آمده هیچ نکته‌ای ندارد جز اینکه مصداق عام بالادستی است.
۲ – ادله خاصه تأکیدی دارد. اکرم کل انسان محفوظ اکرم کل عالم یعنی اکرامی بیشتر. خیلی جاها تأکید بیشتر به ذهن می‌آید تا ذکر مثال؛ و تأکید اولی است زیرا زیاده المعانی تدل علی زیاده المبانی. اینکه در یک عنوان خاص دلیل داریم در مورد دیگر نداریم باید ذکر نکته تازه باشد. لذا حب مطلق مسلمانان چیزی است در مؤمن آکد است در مومنان خاص تأکد بیشتری پیدا خواهد کرد.
انتهای پیام/
https://ihkn.ir/?p=15087
نظرات