دخالت عقل و علم در استنباط احکام اسلامی/ آیا بحث از حسن و قبح أثر عملی و اجتماعی دارد؟

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح_اندیشه، آیت‌الله عبدالکریم فرحانی، استاد درس خارج حوزه علمیه قم در درس خارج فقه حکومتی بیان داشت: اگر کسی در نظام فکری خود قائل بشود عدل و حق یک جایگاهی در تکوین دارد و یک واقعتی خارجی در نظام تکوین است لازمه‌اش این است که در نظام تشریع همین واقعیت را شارع ملاحظه کرده باشد و قوانین موجود اسلامی‌بر طبق آن‌ها تنظیم شده باشد و احکام اسلامی‌دارای یک روح حاکم باشند.

وی افزود: در مورد اثر این مباحث در عمل و اجتماع می‌شود از عبارت‌های شهید مطهری استفاده نمود. ایشان در مورد اثر عملی و اجتماعی بحث از حسن و قبح این گونه می‌فرمایند ممکن است گفته شود که این بحث چه ثمره عملى دارد؟ به هرحال هر دو دسته درباره قوانین موجود اسلامى معتقدند که مقرون به صلاح و موافق حق و عدالت است، چیزى که هست یک دسته معتقدند اول حسن و قبح و صلاح و فساد و حق و ناحقى بود و بعد شارع اسلام دستورهاى خود را طبق آن‌ها تنظیم کرده، و دسته دیگر مى‏گویند اینها از اول نبوده‏اند و به دنبال دستورهاى دین پیدا شده‏‌اند. یک عده‏اى مى‏گویند حسن و قبح و حق و ناحق و عدالت و ظلم مقیاس دستورهاى دین است، یک عده مى‏گویند دین مقیاس اینهاست، حالا چه خواجه على چه على خواجه، نتیجه یکى است. لهذا علماى هر دو دسته که وارد مسائل فقه و اصول شده‏اند در اطراف مصلحت احکام و تقدیم مصلحتى بر مصلحت دیگر بحث کرده‌اند.

آیت‌الله فرحانی اضافه کرد: در جواب عرض مى ‏کنم خیر این طور نیست، اثر عملى مهمى دارد و آن مسأله دخالت عقل و علم در استنباط احکام اسلامى است.

وی ادامه داد: اگر نظریه اول را بپذیریم که حقى و عدالتى بوده و حسن و قبح واقعى بوده و شارع اسلام همیشه آن واقعیات را منظور مى‏داشته، قهراً در مواردى که‏ برمى‏خوریم به حکم صریح عقل و علم که مقتضاى حق چیست و مقتضاى عدالت چیست، صلاح کدام است و فساد کدام، ناچاریم اینجا توقف کنیم و عقل را به عنوان یک راهنما در مواردى که مى ‏تواند صلاح و فساد را درک کند بپذیریم و قاعده‏اى را که عدلیه گفته‏‌اند که «کلُّ ما حَکمَ بِهِ الْعَقْلُ حَکمَ بِهِ الشَّرْعُ» یا گفته‏‌اند: «الْواجِباتُ الشَّرْعِیَّهُ الْطافٌ فِى الْواجِباتِ الْعَقْلِیَّهِ» به‏ کار ببندیم، گیرم ظاهر یک دلیل نقلى خلاف آن باشد، زیرا روى آن مبنا ما براى احکام اسلامى روحى و غرضى و هدفى قائلیم، یقین داریم که اسلام هدفى دارد و از هدف خود هرگز منحرف نمى‏شود، ما به همراه همان هدف مى‌رویم، دیگر در قضایا تابع فرم و شکل و صورت نیستیم، همین‏که مثلًا فهمیدیم ربا حرام است و بى‏ جهت هم حرام نیست، مى‏فهمیم هر‌اندازه که بخواهد تغییر شکل و فرم و صورت بدهد باز حرمتش جایى نمى‏رود؛ ماهیت ربا رباست، و ماهیت ظلم ظلم، و ماهیت دزدى دزدى، و ماهیت گدایى و کلّ بر اجتماع بودن گدایى است، خواه آنکه شکل و فرم و صورتش همان شکل ربا و ظلم و سرقت و گدایى باشد یا آنکه شکل و قیافه را عوض کند و جامه حق و عدالت بر تن نماید.

استاد درس خارج حوزه علمیه قم تأکید کرد: اما بنا بر نظریه دوم، عقل به هیچ وجه نمى‏تواند راهنما باشد، قوانین و مقررات اسلامى یک روحى و معنایى ندارد که ما این روح و معنى را اصل قرار دهیم، هرچه هست همان شکل و فرم و صورت است، با تغییر شکل و فرم و صورت همه چیز عوض مى‌شود. اصولًا مطابق این نظریه هرچند نام حق و عدل و نام مصلحت و تقدیم مصلحتى بر مصلحت دیگر برده مى‏شود، اما یک مفهوم واقعى ندارد، نام همان شکل و فرم و صورت را مصلحت و عدالت و حق و امثال اینها گذاشته‏‌اند.

وی تأکید کرد: پس مطابق نظریه اول، ما به حق و عدالت و مصلحت به عنوان یک امر واقعى نگاه مى‏کنیم، اما بنا بر نظریه دوم به عنوان یک فرض خیالى. بعد مصادیق را می‌فرمایند که محل بحث ما فعلا نیست. اگر کسی قائل به حسن و قبح عقلی شود و آن را از مشهورات بیرون کند و در حیث برهانی قرار دهد آن موقع راه دخالت عقل و علم در استنباط احکام باز می‌شود و می‌تواند در اصول عقل را یکی از منابع استنباط حکم خدا قرار بدهد و نظام فقه حکومتی ما پا بگیرد.

آیت‌الله فرحانی گفت: در مورد آسیب شناسی این مطلب که چه چیزی سبب شده است که نظام فقه حکومتی ما شکل نگیرد می‌فرمایند نقش اشعری گری در اهل سنت و مسلک اخباری گری در شیعه که نقطه مشترک آن‌ها انکار حجیت عقل است یکی از دلایل اصلی در  عدم شکل گیری نظام فقه حکومتی بوده است.

انتهای پیام/