به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، به نقل از روزنامه فرهیختگان؛ روزآمدسازی نقشه جامع علمی کشور با تأخیر چندساله بالاخره از اواخر سال گذشته در دستورکار قرار گرفت. ناصر باقری‌مقدم، دبیر روزآمدسازی نقشه جامع علمی کشور فرهنگستان علوم بهمن‌ماه سال گذشته در پنلی با عنوان «به‌روزآوری نقشه جامع علمی کشور» عنوان کرده بود  13 بسته کاری تعریف و تلاش شده تا بررسی کنیم کدام کارگروه‌ها نیاز به بازنگری دارند. از همان زمان تا امروز اظهارنظرها و اقدامات مختلفی برای نظرخواهی از بدنه نخبگانی کشور صورت گرفته است. مهم‌ترینش، دو نشست شورای راهبردی روز آمدسازی نقشه جامع علمی کشور است که با حضور جمعی از نخبگان و فعالان علم و فناوری کشور برگزار شده است. نشست اول در 10 مهرماه و دومین دوره آن نیز روز 13 آبان در محل فرهنگستان علوم برگزار شد و محمدرضا مخبردزفولی رئیس فرهنگستان علوم‌، علی‌اکبر صالحی معاون پژوهشی و قائم‌مقام رئیس فرهنگستان علوم، ایمان افتخاری دبیر شورای ستاد علم ‌فناوری شورای عالی انقلاب فرهنگی، سیدحسن رضوی‌امامی دبیر فرهنگستان علوم پزشکی، زهرا ناظم بکایی رئیس دانشگاه الزهرا(س)، منصور کبگانیان، محمدمهدی زاهدی، کریم زاهدی و... به عنوان اعضای این ستاد حضور داشتند. در این نشست دوساعته علاوه‌بر ارائه وضعیت اجرای نسخه اول نقشه جامع علمی کشور پیشنهادهایی برای روزآمدسازی مطرح شد و هر کدام از مدعوین از زاویه نگاه خود به روزآمدسازی نگاه کردند. محمدرضا مخبردزفولی، رئیس فرهنگستان علوم‌ در سخنانی کوتاه با تأکید بر اینکه در روزآمدسازی نقشه با آسیب‌شناسی دقیق باید روبه‌جلو رفت، گفت: «برخی غفلت‌ها در نقشه اول رخ داده که باید با نگاه واقع‌بینانه اصلاح و به‌روز شود و برنامه‌های جدید باید زمینی و واقع‌گرایانه باشند. سند جدید نباید کلی باشد، بلکه باید بر اهداف محدود و اولویت‌های مشخص تمرکز کند. در مرجعیت علمی نیز به دنبال حل مشکلات کشوریم.» به گفته او آینده نقشه جامع علمی کشور بر پایه الگوی آینده تدوین می‌شود، در این مسیر باید کلان‌‌روندهای علم و فناوری در سطح جهانی را بشناسیم زیرا علم و فناوری با قدرت مترادف شده است. در ادامه گزیده‌ای از این نشست آورده شده است.

53 درصد اقدامات نقشه جامع علمی کشور محقق شده است

ایمان افتخاری، دبیر ستاد علم و فناوری شورای عالی انقلاب فرهنگی: صحبت‌هایم را با تأکیدی که مقام‌معظم‌رهبری در سال 90 و 93 در بحث اجرای نقشه داشته‌اند شروع می‌کنم. ایشان فرمودند: «اجرای نقشه جامع علمی کشور مهم‌تر از تهیه نقشه است. در تهیه نقشه کار مهمی انجام گرفت و دوستان در شورای عالی انقلاب فرهنگی تلاش کرده و دستگاه‌های مسئول همکاری کردند به‌خصوص اساتید دانشگاه در این چند سال خیلی کمک کرده و نقشه جامع را در آوردند، خیلی خب! اما این باید اجرایی بشود و راه اجرایی شدن هم در خود نقشه دیده شده، چندین برابر تلاشی که برای تهیه نقشه شده باید در اجرایی کردن آن به کار برود.» ایشان همچنین در سال 93 فرمودند: «پیگیری جدی پیشرفت و شتاب حرکت علمی و فناوری کشور یکی از اساسی‌ترین اولویت‌های کشور است که شورای عالی انقلاب فرهنگی در آن نقش جدی دارد، بحمدالله با تصویب و ابلاغ نقشه جامع علمی کشور حوزه علم و فناوری نقشه راه خود را یافته و ستاد راهبری نقشه تشکیل و حرکت در آن مسیر آغاز شده و تاکنون آثار و دستاوردهای خوبی هم در پی داشته و لازم است این مسیر با جدیت و اهتمام به‌ویژه از سوی مسئولان در قوای سه‌گانه و خصوصا دولت محترم دنبال شود.» بنده در این گزارش مروری خلاصه‌وار روی اجرای نقشه دارم؛ چرا‌که می‌خواهم سازوکار شکل‌گرفته برای اجرای نقشه و وسعت آن را مرور کنم. نقشه پنج فصل دارد که با ارزش‌های بنیادین، ترسیم وضعیت مطلوب علم و فناوری، تعیین اولویت‌هایی که در حوزه‌های مختلف علم و فناوری وجود دارد، شروع می‌شود و سه فصل ابتدایی را شامل می‌شود و بعد به قسمت راهبردها و اقدامات ملی می‌رسیم که در اینجا 13 راهبرد کلان را داریم و یک چهارچوب نهادی هم برای اجرا و اجرایی‌سازی و تقسیم کار ملی در این زمینه داریم. قاعدتا وقتی می‌خواهیم میزان اجرایی شدن نقشه را بسنجیم عمده تمرکز ما روی فصل 4 خواهد بود. این مسئله را هم در دو چهارچوب مختلف می‌توان نگاه کرد، یکی اینکه راهبری سیاست‌گذاری‌های صورت‌گرفته تا چه میزان اتفاق افتاده و دیگری نیز آنکه وقتی تمهیدات لازم بعد از دستگاه‌های بالادستی اندیشیده می‌شود در فضای اجرایی چقدر کار پیش رفته است؟ یعنی ما دو مفهوم اجرایی‌سازی و اجرا را در این چهارچوب داریم که باید متفاوت به آنها نگاه شود.

عدم اجرای اقدامات حوزه تعلیم‌وتربیت وزن تحقق نقشه را کاهش داد

در نقشه جامع علمی کشور 124 اولویت به تفکیک 5 حوزه و 3 سطح الف، ب و ج مشخص شده که شاید بیشترین اولویت‌ها در حوزه علوم پایه و کاربردی است و در حوزه فناوری هنر، سلامت و علوم انسانی در مرتبه بعدی اولویت قرار دارند. اگر راهبردهای کلان را مدنظر قرار دهیم که تمرکزمان نیز بیشتر در این حوزه است، باید عنوان کرد ما 13 راهبرد کلان داریم که از اصلاح و هماهنگی ساختارها، گفتمان‌سازی توسعه علم و فناوری، افزایش نقش چرخه علم و فناوری در اقتصاد، نهادینه کردن مدیریت دانش، اسلامی کردن نهادهای آموزش و پژوهش، تحول و نوسازی نظام تعلیم و تربیت، کاربردی کردن علم، توانمندسازی سرمایه انسانی، تعامل با سایر کشورها و امور بین‌الملل، ارتقای علوم انسانی و هنر، افزایش نقش علوم پزشکی و سلامت و علوم فنی و مهندسی و توسعه آموزش و پژوهش هم علوم پایه هم آخرین راهبرد بوده است. ما در راهبرد کلان 6 (تحول و نوسازی نظام تعلیم و تربیت)، 51 اقدام ملی داریم و در اینجا تحقق کمی را شاهد هستیم که باعث شده تا وزن تحقق نقشه را کاهش دهد.

آموزش و پژوهش به علم و فناوری در نقشه می‌چربید

شورای راهبری نقشه تا مرداد 1402، 176 بار تشکیل جلسه داده بود که این میزان تا امروز به  215 جلسه رسیده است. یعنی هر‌چه نزدیک‌تر آمدیم تعداد جلسات بیشتر شده و شاهد آنیم که برخی از دستگاه‌ها  حضور فعال‌تری را در جلسات داشته و برخی دیگر نیز از حیث مقام عالی آن دستگاه حضور کمرنگ‌تری را در این جلسات داشته‌اند. در این میان معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان و وزارت علوم پررنگ‌ترین حضور را در جلسات ستاد نقشه داشته‌اند. اگر بخواهیم از حیث تنوع مصوبات هم صحبت کنیم باید عنوان کرد که بار آموزش و پژوهش نسبت به علم و فناوری بیشتر بوده است. ستاد نقشه چند مدل مصوبه برای راهبری کردن نقشه داشته که برخی اسناد ملی و راهبردی در حوزه‌های اولویت‌داری است که خود نقشه جامع مشخص کرده که ازجمله آن می‌توان به سند هوش مصنوعی و سند دانش‌بنیان امنیت غذایی اشاره کرد. البته باید این را بگویم که هوش مصنوعی جزء اولویت‌های نقشه جامع علمی کشور در زمان تدوین نبوده اما اقتضائات و تحولاتی که در علم و فناوری طی سال‌های اخیر رخ داده ستاد راهبری را به این نقطه رساند که چنین سندی هم باید تدوین شود. دو سند دیگری هم داریم؛ یعنی سند مواد پیشرفته و سند کوانتوم که سند اول مصوبه ستاد را دارد و تنها مصوبه شورای‌عالی انقلاب‌فرهنگی را هنوز ندارد و سند دوم هم در حال طی‌کردن مراحل تصویب است. باید به این مسئله هم اشاره کنم که به‌طورمثال اعزام موجود زنده به فضا که در سند مرتبط با این حوزه به آن اشاره شده بود تا امروز محقق شده یا ساخت پرتابگر، سایت پرتاب، ساخت بومی ماهواره، راه‌اندازی مرکز کنترل عملیات ایران هم ازجمله اقداماتی بود که محقق شده است. به موضوع اصلی برگردم باید بگویم که یک مسیر، مسیر تصویب اسناد بوده که وقتی سندی با شاخص‌های مشخص، تدوین می‌شود، قاعدتاً یک بال ارزیابی‌مان همان بحث ارزیابی اجرای چنین اسنادی است. غیر از اسناد که در حوزه‌های اولویت‌دار بوده‌اند دسته دیگری از مصوبات ستاد را داشتیم که مربوط به تأسیس نهاد، سیاست و ضوابط اجرای برخی از احکام بوده که شاید یکی از مهم‌ترین آن را باید سیاست‌ها و ضوابط اجرایی حاکم بر آمایش آموزش عالی به حساب آورد. البته مسائلی دیگری مانند آمایش سلامت هم داریم که در سال 94 به تصویب رسیده است. همچنین صندوق شورای‌عالی عتف در سال 98 یا تبدیل صندوق حمایت از پژوهشگران به بنیاد علم را هم باید از مواردی برشمرد که در آن یا نهادسازی رخ داده یا یک‌سری سیاست‌ها برای رسیدن به اهداف سند صورت گرفته است. بحث افزایش ظرفیت پزشکی یا سیاست‌های سنجش و پذیرش را هم باید ازجمله موارد مهم سال‌های اخیر مرتبط با این حوزه دانست که بعضاً مناقشه‌های زیادی هم به همراه داشته است. در حوزه سیاست‌های مربوط به آمایش آموزش عالی هم چندین بخش داریم که یکی از آنها نظام جامع مهارتی، استقرار نظام جامع سنجش و پذیرش، مأموریت‌گرا شدن دانشگاه‌ها، رتبه‌بندی مؤسسات آموزش عالی، ساماندهی مؤسسات و مدیریت منطقه‌ای را باید اجزای پررنگ مصوبه دانست که اقداماتی هم در این زمینه ایجاد شده است. در حوزه ساماندهی وزارت علوم باید بگویم که در فاز اول 17 دانشگاه در 11 استان ساماندهی شدند که انجام هر کدام از این اقدامات اگر قرار بود از طریق مجلس صورت بگیرد واقعا با چالش‌های زیادی روبه‌رو می‌شدیم. البته هر حرکت انقباضی در آموزش عالی کشور با چالش‌های اجتماعی و سیاسی همراه است. همچنین شاهد حذف هزار و 8 رشته محل کارشناسی ارشد در 3 سال گذشته و ساماندهی 160 واحد پیام‌نور را در این مدت شاهد بودیم که برخی از اقدامات صورت‌گرفته در این زمینه است. یک‌سری شاخص‌های مشخص در حوزه خود نقشه داریم که ازجمله آنها می‌توان به شاخص حوزه نیروی انسانی، انتشارات علمی، شاخص اثربخشی و مشارکت‌های بین‌المللی اشاره کرد که این شاخص‌ها به عنوان ورودی برای ارزیابی محسوب می‌شوند.

با برآورد سختگیرانه 22 درصد اقدامات نقشه اجرای قابل‌قبولی داشته است

شاخص بعدی آن است که اقدامات مختلف موجود در نقشه قابل‌دسته‌بندی از حیث اهمیت است. به همین دلیل اقدامات به 3 دسته راهبردی، مهم و متوسط تقسیم‌بندی شدند که بیشتر اقدامات نیز در حوزه مهم قرار گرفته، یک‌چهارم در حوزه راهبردی و یک‌چهارم هم دارای اهمیت متوسطند. نکته دیگر آن است که وضعیت اجرا و راهبری را می‌توان به چند دسته تقسیم کرد، یعنی از نظر راهبری یک اقدام یا مغفول مانده، یا پیگیری شده، یا به تفاهم رسیده، یا دارای مصوبه و یا دارای مصوبه در حال اجرا است؛ اگر مصوبه در حال اجرا دارد یعنی ما دیگر کار راهبری را انجام داده‌ایم و دیگر وارد فضای نظارت می‌شود. از حیث اجرا هم می‌توان اقدام را بدون دستاورد، دستاورد محدود، دستاورد عینی و محقق کردن اهداف عینی تقسیم‌بندی کرد. اگر با برآورد عادی نگاه کنیم، 53 درصد اقدامات ما وضعیت راهبری و اجرای قابل‌قبولی داشته و اگر سختگیرانه نگاه کنیم، نزدیک به 22 درصدشان چنین وضعیتی را دارند.

اجرایی‌سازی اقدامات علوم پایه و علوم‌انسانی غیرقابل‌قبول

بااین‌حال اگر بخواهیم کمی‌سازی کنیم که در حوزه راهبردهای کلان از حیث اجرایی‌سازی و اجرا چه نمره‌ای را می‌دهیم، باید عنوان کرد وضع اجرایی‌سازی حوزه علوم پایه و علوم‌انسانی غیرقابل‌قبول بوده و در حوزه‌های اصلاح و هماهنگی ساختارها، ارتقای علوم پزشکی و سلامت و توسعه اقتصاد دانش‌بنیان نمره‌های خوبی را در حوزه اجرایی‌سازی گرفته‌ایم. نمره میانگین این حوزه را اگر بخواهیم از 10 حساب کنیم، باید 3.4 دهم را در نظر بگیریم؛ البته این نمره نسبت به هر کدام از حوزه‌ها متفاوت است و قطعا رسیدن به نقطه ایده‌آل از همان ابتدا هم مشخص بود که به عنوان یک نقطه آرمانی در نظر گرفته شده است. با این حال وضعیت در حوزه اجرا ضعیف‌تر است. ضعیف‌ترین حوزه‌ها برای توسعه علوم پایه و اسلامی کردن نهادهای علمی بوده است،؛ یعنی برنامه‌ریزی برای اسلامی کردن بهتر از اجرا بوده و بعد از آن ارتقای علوم انسانی، نوسازی نظام تعلیم و تربیت و تعامل با دیگر کشورها خواهد بود. همه این کمی‌سازی‌ها برای آن است که بدانیم چقدر در گام اول نقشه موفق بوده‌ایم و بتوانیم دلایل موفقیت و ضعف‌ها را رصد کنیم.

هنوز نماینده دستگاه‌ها در ستاد روزآمدسازی معرفی نشدند! 

سیدحسن امامی‌رضوی، دبیر فرهنگستان علوم پزشکی: در جلسه گذشته یکی از دوستان درخواست آسیب‌شناسی نقشه قبل را داشته وخواستار آن بود که بعد از آسیب‌شناسی، رو به آینده حرکت کنیم. قاعدتاً در تهیه نقشه جدید دوستان در کارگروه‌ها با نگاه تحلیلی باید مسیر روبه‌جلو را تبیین کنند. از خردادماه که دکتر مخبر نامه‌ای نوشته و نظام‌نامه روزآمدسازی هم ابلاغ شد کار را شروع کردیم و با همین مدل آسیب‌شناسی بخش سلامت انجام شد و امروز به بخش خبرگان این حوزه رسیده‌ایم. یعنی بحث در همه سطوح از سیاست، راهبرد و اولویت مشخص است. بحث نظرات نخبگانی هم بیشتر مسیر را طی کرده‌ایم به‌طوری‌که هفته گذشته جلسه‌ای را با دکتر باقری‌مقدم داشتیم و قرار شد نظر دستگاه‌های مختلف هم احصا شود و نامه‌ای را برای وزارت بهداشت، سازمان نظام‌پزشکی، کمیسیون بهداشت و درمان نوشتیم تا نمایندگان خود را برای کمیته راهبردی معرفی کنند؛ اما هنوز نماینده‌ای معرفی نکرده‌اند. بااین‌حال سامانه‌ای به‌عنوان نظر جمع در اندیشکده دکتر حق‌دوست داریم که بیش از هزار نفر روی محتوای این حوزه نظر داده و در حال جمع‌آوری نهایی هستیم.

گام اول طراحی حوزه سلامت نقشه جامع علمی اصلاح نظام حکمرانی است

علی‌اکبر حق‌دوست، عضو فرهنگستان علوم پزشکی: بخش سلامتی که برای نقشه جامع علمی کشور  تنظیم کرده‌ایم دارای قسمت‌های اصلی و پیوسته‌هایی است که اهمیت بالایی دارد و تصور می‌کنم بسیاری از این پیوست‌ها را بتوان برای کل سند مدنظر قرار داد. به طور مثال ما 40 کلمه کلیدی را در حوزه سلامت از منابع داخلی و خارجی استخراج و برای هر کدام از آنها جلسات کلیدی برگزار کردیم. همچنین ما 3 مدل تدوین نقشه جامع علمی را در کشورهای مختلف دنیا بررسی کردیم. زمانی که اسناد مختلف را دیده و با خبرگان مختلف صحبت کردیم، دیدیم که هنوز در این حوزه هم زبان نیستیم. مسئله قابل‌توجه آن است که هر کشوری ازجمله ایران دکترین خاص به خودش را دارد که باید چشم‌انداز مطلوب کشور را ترسیم کند، در همین راستا چشم‌انداز نظام سلامت را هم باید ذیل همین چشم‌انداز ترسیم کرده و اهداف کلان این حوزه احصا کنیم. البته قانونی که از این چشم‌اندازها بیرون می‌آید باید با نظرات خبرگانی، خلاقیت و تعاملات بین‌بخشی و واقعیت‌های موجود همخوانی داشته و از ترکیب آنها قاعدتاً باید یک نقشه راه ۱۰ساله ترسیم کرده و ذیل هر نقشه هم باید دو برنامه ۵ساله و بعد از آن برنامه‌های یک‌ساله برای اجرا تدوین کنیم. واقعیت این است که اسناد بالادستی ابهاماتی دارد و لازم است در دور جدید به یک ادبیات مشترک در این زمینه رسید. ما در این سند  نقشه جامع علمی سلامت کشور چشم‌انداز، اهداف و 5 راهبرد را داریم که ذیل آن تدابیر و بعد از آن اقدامات برای اجرایی‌سازی آنها لحاظ شده است. درحقیقت تلاش کردیم سعادت مدنی بشر را در حوزه سلامت متبلور کنیم. همچنین همه اولویت‌بندی‌های دوره قبل و نقشه دیگر کشورها را مرور کردیم که کشورهای مانند ژاپن و انگلستان بهترین اسناد را در این زمینه دارند و در نهایت به این نقطه رسیدیم که برای لبه دانش و کمال 3 اولویت علوم‌شناختی، سلامت الکترونیک و زیرمجموعه‌های آن و در نهایت علوم بین‌رشته‌ای را باید ملاک قرار دهیم، همچنین به نظر ما باید 20 درصد منابع انسانی و مالی تنها برای همین 3 محور هزینه شود. البته 5 چالش اصلی نظام سلامت کشور اعم از آسیب‌های اجتماعی، بیماری‌های غیرواگیر، بیماری‌های نوپدید، پدیده سالمندی و سلامت روان را هم احصا کردیم و پیشنهادمان نیز آن است که 50 درصد منابع باید برای حل چالش‌های 5 محور تخصیص داده شود. البته باید این را هم بگویم که 30 حیطه علوم پزشکی به همین 5 چالش مرتبطند. درباره تدابیر هم باید بگویم که اولین گام اصلاح حکمرانی نظام سلامت است، مدیریت و تخصیص منابع تعیین‌شده، آموزش مؤثر و الهام‌بخش، نظام پژوهش از تولید تا مصرف، خردورزی نوآوری و کارآفرینی و رفاه کارآفرینی دانش‌بنیان هم از دیگر تدابیری است که در این سند ملاک قرار داده‌ایم. مسئله‌ای که شاید طرح آن در اینجا خالی ‌از لطف نباشد، اینکه به نسل اول نقشه‌های علمی نقشه‌های خطی و به نسل دوم، نقشه‌های مبتنی بر زیست‌بوم می‌گویند و به نسل سوم نقشه‌ها زیست‌بوم با پاسخگوی اجتماعی می‌گویند. ما نیز روی واژه زیست‌بوم یا اکوسیستم خیلی کار کرده‌ایم. طبیعتاً ما یک زیست‌بوم برای علم و فناوری و یک زیست‌بوم سلامت داریم که از ترکیب این دو زیست‌بوم علم و فناوری حوزه سلامت خلق می‌شود و ما نیز به این سمت حرکت کرده‌ایم و عمداً این دو را با یکدیگر تنیده‌ایم. همچنین نباید این را فراموش کرد که یک نهاد علم اگر می‌خواهد مؤثر باشد باید مرجعیت علمی، درخشش بین‌المللی، خردورزی، مأموریت‌گرایی، همگرایی علوم و پاسخگوی اجتماعی را هم‌زمان متبلور کند.