به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، به نقل از اجتهاد؛ آیت الله محمدحسین ملک‌زاده، استاد درس خارج حوزه علمیه قم، در نشست «حکمرانی اجتهادی برای ساماندهی اسلامی به زیست مجازی» که در تاریخ ۱۵ تیر ۱۴۰۰ و به همت دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه فضای مجازی به صورت وبیناری برگزار شد، گفت: حکمرانی اجتهادی و تفقه جامع به معنای آن است که همه انسان‌ها در طول تاریخ، مخاطب قرآن و سخنان اهل بیت(ع) هستند، گرچه به اقتضاء زندگی در دوره‌های تاریخی و سرزمین‌های مختلف نوع گفت‌وگو همراه با تغییرات است.   وی با بیان اینکه زندگی را می‌توان به ۵ سطح فردی، خانوادگی، اجتماعی، حکومتی و تمدنی، تقسیم‌بندی کرد، افزود: تفقه جامع مدعی است همه ابعاد این انواع زندگی را پوشش می‌دهد، لذا تفقه جامع فقط به روش نقلی معتقد نیست و از ابزار عقل و علم هم بهره می‌برد همچنین به لحاظ خروجی، جامعیت دارد.   ملک‌زاده با بیان اینکه به تدبیر اجتهادی امور با تفقه جامع، حکمرانی اجتهادی گفته می‌شود، تصریح کرد: مهم‌ترین امر در حکمرانی اجتهادی، روش متمایز در حل مسئله است؛ حل مسئله اجتهادی بدون علم و تخصص ممکن نیست؛ در حکمرانی اجتهادی، داشتن مهارت لازم است. مؤلفه دیگر آن ضابطه‌مندی و روشمندی است، نه اینکه شخص هر جور دلش بخواهد عمل کند. همچنین دقت و عمق در بالاترین سطح در تفقه اجتهادی وجود دارد.   ملک‌زاده افزود: مسئله دیگر در حل اجتهادی مسائل، خلاقیت و استقلال رأی مجتهد است. مجتهد رأی مستقل و نه مقلدانه دارد؛ همچنین چون فلسفه جامعه دین‌دار، توحیدی و خداباورانه است و دنبال اداره جامعه براساس دین است، لذا حجیت دینی هم در حل مسائل بسیار مهم است. البته در حکمرانی اجتهادی افزون بر روش حکمرانی، ویژگی‌های حاکم هم مهم است؛ این دقیقاً بر خلاف انواع دیگری از حکمرانی‌ها در جهان است که خیلی به شخص حاکم کاری ندارند.  

علم، عدالت و تدبیر در حکمرانی اسلامی

  استاد حوزه علمیه قم با اشاره به اینکه در حکمرانی مطلوب اسلامی علم، عدالت و تدبیر به‌عنوان سه ویژگی مهم برشمرده شده است، افزود: قانون‌محوری در حکمرانی اسلامی اصل است و هیچ‌کسی هم اعم از خود حاکم یا ولی‌فقیه مستثنی نیست. ولی‌فقیه عادل طبق روایات، افزون بر منصب افتاء و قضا دارای منصب سیاسی و اجتماعی هم هست ولی مطلقه بودن آن به معنای مطلق‌العنان و رهایی نیست و ولی‌فقیه به‌شدت و بیش از دیگران محدود به عمل در چارچوب شرع است.   ملک‌زاده گفت: ویژگی دیگر ولی‌فقیه دانایی و آگاهی است و او باید آگاه‌ترین فرد نسبت به قوانین الهی و اسلامی باشد؛ زیرا جامعه و انسان‌های مطلوب از منظر اسلام، افراد عاقل، عالم و فهمیده هستند و در بین همه این انسان‌ها باز ولی‌فقیه باید عالم‌ترین آنها باشد؛ در نهج‌البلاغه بیان شده است که سزاوارترین افراد برای حکومت شخصی است که از همه تواناتر و در آگاهی به فرمان خدا در امور حکومتی عالم‌ترین مردم است.  

مشروعیت ولی‌فقیه در برابر مقبولیت نیست

  وی با بیان اینکه در ادبیات سیاسی رایج در کشور، تلاش می‌شود مشروعیت شرعی در برابر مقبولیت به‌عنوان یک دوگانه مطرح شود، تأکید کرد: این در حالی است که در نگاه اسلامی این دوگانگی وجود ندارد؛ گاهی ما متأثر از فضا و جو عمومی به سمت یک نوع روشنفکری پیش می‌رویم و بر این دوگانگی دامن می‌زنیم ولی هجوم ادبیات غیراسلامی به متون ما سبب جدایی این دو شده است. در اسلام رجوع به آرای عمومی، امر تشریفاتی و قراردادی نیست؛ زیرا چند صد روایت در این مسئله داریم و در قرآن هم آیاتی مؤید این است و فقها هم بحث کرده‌اند.   ملک‌زاده اضافه کرد: اگر مشورت بر مردم عادی مستحب است، برای حاکم اسلامی واجب است و اگر این کار را نکند، مشروعیت الهی خود را زیر سؤال برده است. این مسئله امری کاملاً قرآنی و مستند به متون دینی است؛ تعابیر «وَأَمْرهُمْ شُورَى بَیْنَهُمْ» و «وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ» مؤید این مطلب است؛ امر در اینجا امور اجتماعی است؛ برخی درباره ادامه آیه یعنی «فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّه» اشتباه برداشت می‌کنند که خودت تصمیم بگیر و به خدا توکل کن در صورتی که مراد آن است که وقتی با مردم مشورت کرده و تصمیمی گرفتی به خدا توکل کن.   استاد حوزه علمیه با اشاره به تعبیر قرآنی «هُوَ الَّذِی أَیَّدَکَ بِنَصْرِهِ وَبِالْمُؤْمِنِینَ»، اظهار کرد: اگر قرآن این حرف را نگفته بود ما می‌ترسیدیم بگوییم زیرا متهم به شرک می‌شدیم خداوند فرموده است که ای پیامبر(ص) من تو را با مؤمنین حمایت و یاری می‌کنم؛ در سیره پیامبر(ص) هم می‌بینیم گاهی ایشان برخلاف نظر خودشان سخن مردم را ترجیح دادند و پای لطمات و صدمات آن ایستادند. در حکومت امام علی(ع) ۱۷ نفر از صاحب‌منصبان و استانداران، اموال بیت‌المال را دزدیدند، جالب اینکه امام(ع) عمدتاً این افراد را با مشورت مردم و طبق نظر آنها انتخاب کرده است؛ بنابراین نباید تصور کرد اگر امام معصوم در رأس حکومت باشد، این مسائل رخ نخواهد داد.  

ویژگی حکمرانی لیبرالی بر فضای مجازی

  ملک‌زاده در ادامه با بیان اینکه حکمرانی زیست مجازی از قرن ۲۰ مطرح است و مسئله خیلی جدیدی هم نیست، اضافه کرد: نوع حکمرانی فضای مجازی در آمریکا، لیبرالیستی است که در کنار نقاط مثبت، نقاط منفی هم دارد؛ از جمله نقاط ضعف آن، اهمیت قائل نشدن برای ارزش‌های اخلاقی است به‌گونه‌ای که اروپایی‌ها و آسیایی‌ها هم به این مسئله اعتراض دارند؛ بحث تهاجم فرهنگی صرفاً متوجه ما نیست و در اروپا و چین و کشورهای دیگر از جمله کشورهای آفریقایی هم این بحث مطرح است. حتی آفریقایی‌ها از عروسی تا مرگ و استقبال و بدرقه و تولد و همه مراسم، رقص‌های خاصی دارند و معترض هستند به اینکه چرا باید رقص‌های آمریکایی در کشورشان رواج یابد.   استاد سطح خارج حوزه افزود: به لحاظ دینی جامعه آمریکا به‌مراتب از اروپا دینی‌تر است ولی عجیب اینکه در فحشا و فساد از اروپا جلوتر است؛ در اروپا فضای بی‌دینی و لاادری‌گری خیلی گسترده‌تر است ولی بیشتر به ارزش‌های اخلاقی و خانواده پایبند هستند. بدترین نوع فحشا در آلمان و ژاپن از سوی آمریکا و بعد از جنگ جهانی دوم علیه آنها به‌عنوان یک مخدر ایجاد شد، به‌گونه‌ای که در روز ولنتاین، در این دو کشور افراد زیادی عریان در مراسم مربوطه شرکت می‌کنند ولی در خود آمریکا این‌طور نیست. ازدواج با محارم در ژاپن رتبه یک دنیا را دارد چون خیلی ترویج شده است؛ با وجود این خیمه تهاجمی، ژاپن و آلمان منتقد آمریکا هستند که این فحشا برخاسته از متن جامعه آنان نیست و بیشتر وارداتی است.   استاد سطح خارج حوزه علمیه تصریح کرد: اصالت سود و بازار نقطه منفی دیگر حکمرانی آمریکایی بر فضای مجازی است. همچنین مقهور دانستن انسان در برابر فناوری از دیگر نقاط ضعف حکمرانی بر زیست مجازی است؛ یعنی معتقدند انسان یا الان و یا در آینده نزدیک مقهور فناوری می‌شود. همین مسئله در اروپا مورد نقد است، چون نگاه‌ هایدگری و گادامری و هرمنوتیکی دارند. نگاه مشتری‌گونه به مردم در فضای مجازی هم دیگر نقاط منفی آن است.   وی افزود: جداسازی انسان از جهان بیرونی و رهاسازی او به‌تنهایی در فضای مجازی، از دیگر ویژگی‌های فضای مجازی در آمریکا و در نظریه لیبرالیستی است؛ در حکمرانی اسلامی، انسان همواره خود را در برابر خدا حاضر می‌بیند چه در فضای مجازی باشد و چه در فضای حقیقی، ولی در حکمرانی زیست مجازی لیبرالی، خدای فضای مجازی، متفاوت از خدای فضای حقیقی است. این در حالی است که صله‌رحم و شبکه همسایگان، اخوت ایمانی با مؤمنین، حضور در عبادات جمعی حقیقی، راهکارهای حکمرانی اجتهادی برای جلوگیری از غرق شدن در فضای مجازی و خروج از اعتدال در تناسب بین زیست مجازی و حقیقی است.  

ویژگی حکمرانی اجتهادی بر فضای مجازی

  استاد حوزه علمیه ادامه داد: در حکمرانی اجتهادی فضای مجازی، جهانی مقابل جهان واقعی نیست و بخشی از آن است؛ خدا هم در فضای مجازی و هم بیرونی وجود دارد و طوری نیست که فضای مجازی ازاین‌حیث بی‌حساب‌وکتاب باشد؛ کنشگران این فضا هم واقعی هستند؛ پس فضای مجازی آن‌قدر واقعی است که در بسیاری از احکام شرعی با فضای بیرونی یکسان است، گرچه از احکام اختصاصی هم برخوردار است و مسئولیت انسان به واسطه حضور در این فضا سلب نمی‌شود.   وی با اشاره به اینکه در نگاه فقاهتی منعی برای انتقال کارکردها به فضای مجازی وجود ندارد و امکان انجام برخی امور شرعی مانند امربه‌معروف و پرداخت دیون مالی وجود دارد، افزود: دین نمی‌گوید فضای مجازی از قلمرو من خارج است؛ البته در قرآن و روایات، فضای مجازی با این عنوان نداریم ولی انسان‌شناسی و خداشناسی و هستی‌شناسی وجود دارد؛ بنابراین الگوهای حکمرانی سکولار اعم از مجازی و حقیقی، دو قرائت دارد؛ یکی خنثی نسبت به دین و دیگری ضد دین؛ در فرانسه مدعی بی‌تفاوتی نسبت به دین هستند ولی در ترکیه بنا بر ضدیت است.   ملک‌زاده تصریح کرد: طبیعتاً حکمرانی اجتهادی، چون سکولار نیست پس حل مسئله آن هم نباید سکولار باشد؛ متأسفانه ما کسانی داریم که در زندگی فردی خود ملتزم به دین هستند ولی در حل مسائل می‌گویند که امور زمینی، حل زمینی دارد و حل اجتهادی را زیر سؤال می‌برند.