چاپ صفحه

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری علوم انسانی مفتاح، به نقل از خبرگزاری رسا؛ حجت الاسلام و المسلمین علی نهاوندی رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی، در نشست علمی ابعاد فقهی فناوری متاورس که روز چهارشنبه ۱۹ آذر در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به همت مرکز مطالعات فضای مجازی و هوش مصنوعی پژوهشگاه با مشارکت مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی برگزار شد، بر نقش تعیین‌کننده پژوهش در پیشبرد اهداف نظام اسلامی تأکید کرد.

حجت‌الاسلام و المسلمین نهاوندی در تبیین موضوع اصلی نشست اظهار داشت: فناوری‌های نوپدید قلمرو زیست‌بوم جامعه ما را متنوع کرده و به‌ویژه صنعت گسترده متا ظرفیت آن را دارد که تحولی بنیادین در تعاملات، ارتباطات و سبک زیست آینده بشر ایجاد کند. متاورس صرفاً امتداد فضای مجازی نیست؛ یک زیست‌جهان جدید است که باید از ابتدا برای آن کلیدواژه‌های دقیق انتخاب کنیم.

وی افزود: ترکیب واقعیت مجازی، واقعیت افزوده، بازی‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی ما را وارد عصر اینترنت نسل جدید می‌کند؛ عصری که در آن انسان می‌تواند شخصیت دلخواه، شهر دلخواه و سبک زیست دلخواه خود را در یک فضای سه‌بعدی تجربه کند.

رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی با اشاره به پیامدهای این فناوری برای جامعه دینی گفت: زیست‌جهان متاورسی زیستی چندبعدی است؛ یک بخش آن در ذهن و بخشی در عالم خارج شکل می‌گیرد. چنین زیستی طبیعتاً نیازمند احکام، ضوابط و تکالیف جدید برای کاربران است و دستگاه فقه باید به‌عنوان نهاد هنجارساز، نسبت خود را با این جهان تازه روشن کند.

متاورس؛ فراتر از فرضیه

حجت‌الاسلام و المسلمین نهاوندی با وجود افول نسبی هیجان رسانه‌ای درباره متاورس، آینده آن را وابسته به توسعه هوش مصنوعی خودیار دانست و تصریح کرد: وقتی هوش مصنوعی خودگردان به بلوغ برسد، متاورس دوباره به یک چهارراه حیاتی در صنعت و فناوری تبدیل می‌شود. این فناوری با تمام مخاطرات، فرصت‌های کم‌نظیری نیز برای بشر و برای کشور ما خواهد داشت.

وی با اشاره به پیشینه فرهنگی این مفهوم اظهار داشت: رمان بازیکن شماره یک آماده بعدها توسط یک کارگردان مشهور هالیوودی به فیلم تبدیل شد و این اثر سینمایی در جهان بازتاب گسترده‌ای پیدا کرد. من در جلسات نخست کلاس فقه متا، چند نمونه از همین فیلم‌ها را نمایش دادم تا دانشجویان حس کنند خاستگاه این فضا از کجاست و چگونه به اینجا رسیده است.

حجت‌الاسلام و المسلمین نهاوندی با اشاره به تحولات صنعتی مرتبط با این فناوری گفت: پس از شکل‌گیری این ایده، شرکت‌ها و بازیگران تجاری بسیاری وارد میدان شدند. مارک زاکربرگ، مدیرعامل فیس‌بوک، از حامیان جدی این فناوری بود و آن‌قدر پیش رفت که نام فیس‌بوک را به متا تغییر داد. اصطلاح متاورس نیز از ترکیب متا به‌معنای فراتر و یونیورس به‌معنای جهان گرفته شده و مفهومی از فراجهان را به‌نمایش می‌گذارد.

رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی افزود: متاورس بر پایه فناوری‌هایی مانند واقعیت افزوده، واقعیت مجازی، بلاک‌چین و بستر اینترنت شکل می‌گیرد؛ فناوری‌هایی که هرکدام در سطوح مختلف اجتماعی، اقتصادی، هنری و ارتباطی اثرگذار خواهند بود.

حجت‌الاسلام و المسلمین نهاوندی با بیان اینکه ابعاد این فناوری از تئوری‌های رایج بسیار فراتر است، گفت: ضوابط فقهی این صنعت را در بخش‌های مختلف بررسی کرده‌ایم، اما هنوز راه طولانی و دشواری در پیش است. برخی از مسائل متاورس در هیچ‌یک از فناوری‌های قبلی سابقه ندارد و باید با دقتی مضاعف نسبت به آنها موضع‌گیری کرد.

بافتار فقه و ضرورت بازنگری در مسائل مستحدثه

وی با اشاره به اینکه فقه امامیه دارای مبانی، منابع، روش‌ها و مسائل مشخصی است، گفت: در فقه اهل سنت، ابزارهایی مانند قیاس، استحسان، سدّ ذرائع و مصالح مرسله در روند استنباط نقش محوری دارند. اما فقه امامیه مبتنی بر کتاب، سنت، عقل و اجماع است و ما به‌دنبال فقه نوازی یا فقه مقاصدی نیستیم؛ بلکه فقه را در بستر مبانی اصیل امامیه تعریف می‌کنیم.

رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی افزود: برای ورود به موضوعات گسترده‌ای مانند متاورس، شناخت ابعاد فقهی مسئله ضروری است. این شناسایی باعث می‌شود هم موقعیت‌شناسی دقیق‌تری داشته باشیم و هم طیف‌بندی منسجمی از مسائل به‌دست آید.

حجت‌الاسلام و المسلمین نهاوندی با تأکید بر اینکه فقه نظام‌ساز است، تصریح کرد: ما چیزی به نام فقه نظام در برابر فقه غیرنظام نداریم؛ اصل فقه نظام‌ساز است. اما برای نیازهای میدانی امروز باید مسائل را در قالب منظومه‌های موضوعی دسته‌بندی کنیم. همان‌طور که مسائل زن و خانواده از ازدواج و طلاق تا نفقه، حضانت و ارث، مجموعه‌ای منسجم و نظام‌وار را تشکیل می‌دهد، مسائل متاورس نیز باید در قالب منظومه‌ای فقهی دیده شوند.

فهم صنعت متاورس بدون مبانی فقهی، ما را دچار آسیب‌های جدی می‌کند

رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی با اشاره به اینکه فقه، مبنا و حقوق، مجرا و زبان پیاده‌سازی قانون است، گفت: اگر قانون لازم‌الاجرا از منظر فقه بررسی نشود، قطعاً با آسیب‌های جدی روبه‌رو می‌شویم؛ ازاین‌رو ورود فقه به حوزه فناوری‌های نوظهور، ضرورت اجتناب‌ناپذیر است.

وی با بیان اینکه مطالعه فقهی ارائه‌شده تنها یکی از دوازده دفتر تعریف‌شده در پیرنگ موضوعی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی است، افزود: در این کلان‌پروژه، برای هر حوزه تمحض، مجموعه‌ای از موضوعات طراحی شده که برخی قابلیت ادغام دارند. هدف آن است که این مباحث بتوانند به تولید نظام مسائل فقهیِ مرتبط با صنعت متاورس کمک کنند.

متاورس؛ امتداد تخیل انسان و مسئله‌ای نوپدید در فقه

رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی با اشاره به اینکه بخش مهمی از مسائل متاورس به ذات، جنس و جوهره این فناوری بازمی‌گردد، اظهار داشت: برخی از مسائلی که باید با ترکیب جریان فقاهت و ماهیت متاورس بررسی شوند، تاکنون در علوم دیگر تبیین نشده‌اند. متاورس را می‌توان امتداد خیال و تخیل انسان دانست؛ تلاشی برای عینیت‌بخشی به اموری که واقعیت فیزیکی ندارند اما بستر تعامل واقعی ایجاد می‌کنند.

وی افزود: همان‌طور که انسان برای توسعه ارتباطات، چشم‌داشتن یا دیدن امور ریز ابزارهایی مانند تلفن، تلسکوپ یا میکروسکوپ اختراع کرده، اکنون نیز به دنبال امتداد ذهن و تخیل خویش در قالب جهان‌های جدید است. متاورس یک هویت نو و فناوری تازه برای عینیت‌بخشی به تخیل است؛ موضوعی که سابقه‌ای در بشر نداشته و اکنون باید احکام آن بررسی شود.

رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی در ادامه به برخی مسائل فقهی قابل بررسی در این فضا اشاره کرد و گفت: موضوعاتی همچون مصرف متاورسی، تجارت و کسب‌وکار در متاورس، حریم خصوصی، ملکیت و معیارهای تملک، امنیت شبکه متاورسی، تولید محتوا و توسعه این فناوری از جمله حوزه‌هایی هستند که باید احکام آن‌ها در فقه مشخص شود.

حجت‌الاسلام و المسلمین نهاوندی تصریح کرد: برخی احکام ناظر به فناوری‌های دیگر مانند فضای سایبری، در متاورس قابل تطبیق‌اند؛ اما بخش مهم‌تری از مسائل، کاملاً نوپدید و مرتبط با هویت باطنی این فناوری است.

حضور و غوطه‌وری؛ دو چالش فقهی اصلی در فناوری متاورس

رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی با اشاره به اینکه متاورس صرفاً ادامه فضای مجازی وب‌۱ و وب‌۲ نیست، اظهار داشت: در فناوری‌های پیشین ما حضور نداشتیم؛ فقط بازنمایی تصاویر، مفاهیم و محتوا بود. اما متاورس حس حضور ایجاد می‌کند؛ حضوری که انتقال جسم نیست، بلکه انتقال ذهن، تخیل و ادراک است.

این استاد حوزه با اشاره به تجربه شخصی خود از استفاده از هدست‌های متاورسی گفت: در یک شبیه‌سازی سقوط از ارتفاع، با اینکه کاملاً آگاه بودم روی زمین ایستاده‌ام، جرئت قدم برداشتن نداشتم. این نشان می‌دهد که غوطه‌وری در متاورس نه یک تخیل ساده، بلکه تجربه‌ای عمیق است که بدن، ذهن و رفتار انسان را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

وی هشدار داد که این نوع تجربه می‌تواند آثار جسمی واقعی ایجاد کند: اگر غوطه‌وری باعث تغییر فشار خون، افت قند، عارضه قلبی یا مشکلات عصبی شود، تکلیف مسئولیت حقوقی چه خواهد بود؟ همان‌گونه که در پارک‌های هیجانی هشدار داده می‌شود، اینجا نیز باید سازوکار مسئولیت فقهی و حقوقی مشخص شود.

چالش‌های فقهی تعاملات اجتماعی و روابط محرم و نامحرم

رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی با تأکید بر اینکه حضور در متاورس با تماشای یک فیلم تفاوت ماهوی دارد، افزود: با وجود دستکش‌های متاورسی که حرارت، حجم و تماس را منتقل می‌کنند، تعاملات کاربر دیگر صرفاً تصویری نیست. اینجا باید درباره حدود روابط، احکام تماس، و حتی نوع نگاه شرعی به بدن مجازی (آواتار) بحث شود.

وی بخش دیگری از سخنان خود را به مسئله انسان متاورسی اختصاص داد و گفت: آواتار یا هولوگرام نماینده انسان حقیقی در جهان متاورسی است. در آینده، با هوشمندسازی این آواتارها، پرسش‌های جدی درباره قصد، اراده، اختیار و مسئولیت حقوقی و کیفری آنها مطرح می‌شود.

رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی با ذکر نمونه‌ای از تحولات جهانی تأکید کرد: در آلمان یک فرد با هولوگرام ازدواج محضری انجام داد. این یعنی جهان به سمت شکل‌گیری حقوق جدید در فضای غیرمادی حرکت می‌کند و ما باید فقه آن را توسعه دهیم.

حجت‌الاسلام و المسلمین نهاوندی همچنین به تجربه آیین‌های مذهبی در دوران کرونا اشاره کرد: در برخی مراسم مذهبی، هولوگرام‌های مقدس جایگزین کشیش شدند و برخی افراد با دیدن آن دچار غش شدند. این یعنی هولوگرام می‌تواند اثرات روانی و ادراکی واقعی داشته باشد.

این استاد حوزه در ادامه با اشاره به نقش الگوریتم‌های متاورسی در شکل‌دهی به رفتار انسان خاطرنشان کرد: در آینده، الگوریتم‌های متاورس قادر خواهند بود فکر، منش، رفتار و سبک زندگی کاربران را تغییر دهند. اینجا پرسش‌های عمیقی درباره حق، حکم و قواعد شرعی طراحی این الگوریتم‌ها مطرح می‌شود.

لزوم تدوین فقه ویژه متاورس

وی در پایان تأکید کرد: مسائل فقهی متاورس منحصر به فقه مصرف، تجارت یا مالکیت نیست؛ بلکه باید به سراغ مباحثی رفت که در ذات و جوهره این فناوری پنهان شده‌اند. این حوزه نیازمند یک نظام‌نامه جامع فقهی است که بتواند حضور، غوطه‌وری، انسان مجازی، هولوگرام، الگوریتم‌ها و دیگر ابعاد نوظهور دنیای متاورس را پوشش دهد.