به گزارش خبرنگار پایگاه خبری علوم انسانی مفتاح، به مناسبت روز پژوهش، نشست علمی–پژوهشی با حضور مسئولان محترم عالی قضایی استان قم و پژوهشگران محترم مرکز در مرکز تحقیقات فقهی حقوقی قوه قضائیه برگزار شد؛ در این نشست آیت‌الله علیدوست، مجتهد و مدرس دروس خارج فقه و اصول، به تبیین جایگاه پژوهش در اندیشه اسلامی و نسبت آن با تحولات زمانه پرداخت. وی در این سخنرانی، ضمن تشریح مبانی قرآنی و رواییِ ارزش‌گذاری بر علم، تحقیق و قلم، بر ضرورت «مدیریت هوشمندانه میان اصالت و معاصرت» در پژوهش‌های فقهی و دینی تأکید کرد و نسبت به تقلیل پژوهش دینی به تکرارهای غیرکاربردی هشدار داد.

پژوهش؛ ارزش انسانی با ارتقای اسلامی

آیت‌الله علیدوست در ابتدای سخنان خود با اشاره به این نکته که «ارزش‌گذاری بر پژوهش، یک تأسیس صرفاً اسلامی نیست»، تصریح کرد: پژوهش و تفکر، پیش از اسلام نیز در میان تمدن‌ها و مکاتب فکری مختلف مورد توجه بوده است؛ اما آنچه اسلام انجام داد، ارتقای جایگاه پژوهش و علم به سطحی بی‌سابقه در تاریخ اندیشه بشری بود.

وی با استناد به آیه شریفه «ن وَالقَلَمِ وَما یَسطُرون»، تأکید کرد که قسم خوردن خداوند به قلم و نوشتن، نشان‌دهنده جایگاه ممتاز علم و تولید معرفت در منطق وحی است و این امر نمی‌تواند امری اتفاقی یا صرفاً نمادین تلقی شود. به گفته وی، اسلام نه‌تنها پژوهش را تأیید کرد، بلکه آن را در ردیف اعمالی قرار داد که مستقیماً با رضایت الهی پیوند می‌خورند.

قلم عالِم، هم‌سنگ جهاد

سخنران در ادامه با اشاره به روایات اسلامی درباره منزلت قلم و دانش، خاطرنشان کرد: در منابع دینی، صدای قلم عالِم، گام‌های مجاهدان و تلاش اقتصادیِ مشروع، همگی در تراز اعمال بزرگ و سرنوشت‌ساز معرفی شده‌اند. این نگاه، نشان می‌دهد که اسلام، پژوهش را نه فعالیتی حاشیه‌ای، بلکه رکن اساسی حیات دینی و اجتماعی می‌داند.

به باور آیت‌الله علیدوست، همین نگرش بود که سبب شد تمدن اسلامی در قرون اولیه، به‌ویژه قرن سوم تا پنجم هجری، به یکی از درخشان‌ترین دوره‌های علمی تاریخ بشر تبدیل شود؛ دورانی که در آن، پژوهشگران برای دسترسی به یک کتاب یا مناظره علمی، هزاران کیلومتر سفر می‌کردند و گفت‌وگوهای علمی را با جدیت و عمق دنبال می‌نمودند.

میراث اجتهادی و مسئولیت امروز

وی با ذکر نمونه‌هایی از تلاش‌های طاقت‌فرسای عالمان پیشین، مانند مناظرات کلامی میان متکلمان شیعه و اهل سنت و رفت‌وآمدهای علمی طولانی برای نقد و پاسخ‌گویی به آثار یکدیگر، تصریح کرد: ما وارث میراثی هستیم که با مجاهدت علمی شکل گرفته و نمی‌توان آن را با رویکردی سطحی یا صرفاً تقلیدی ادامه داد.

به گفته وی، اگر امروز پژوهش دینی از پویایی و اثرگذاری فاصله گرفته، بخشی از آن ناشی از عدم فهم درست از نسبت سنت اجتهادی با شرایط جدید اجتماعی، اقتصادی و حقوقی است.

اصالت و معاصرت؛ دو بال پژوهش دینی

محور اصلی سخنرانی آیت‌الله علیدوست، تبیین مفهوم «اصالت و معاصرت» در پژوهش بود. وی اصالت را به معنای پایبندی به هنجارهای علمی، فقهی و روش‌شناختی دانست و تأکید کرد که پژوهشی که فاقد این معیارها باشد، هرچند پرزرق‌وبرق، در حقیقت پژوهش دینی محسوب نمی‌شود.

در عین حال، وی معاصرت را توجه جدی به اقتضائات زمان، تحولات موضوعات و تغییر کارکرد پدیده‌ها معرفی کرد و هشدار داد که بی‌توجهی به این بُعد، فقه و پژوهش دینی را به امری غیرکارآمد و منزوی تبدیل می‌کند.

به تعبیر وی، هنر پژوهشگر و فقیه در این است که نه اصالت را قربانی معاصرت کند و نه معاصرت را ذیل قرائتی منجمد از اصالت حذف نماید.

مثال‌های عینی از ضرورت معاصرت

آیت‌الله علیدوست برای تبیین دیدگاه خود، به مثال‌هایی از فقه دیات پرداخت و توضیح داد که موضوعاتی مانند «صد شتر» در دیه، اگر بدون توجه به تغییرات اقتصادی و کارکردی بررسی شود، ممکن است از مقصود شارع فاصله بگیرد. وی تصریح کرد که خودِ روایات، معادل‌های مختلفی برای دیه بیان کرده‌اند که نشان‌دهنده توجه معصوم به ارزش واقعی و کارکرد اقتصادی موضوع است، نه صرفاً صورت ظاهری آن.

وی افزود: پژوهشگر موظف است بررسی کند که آیا موضوع مورد بحث، در بستر زمان دچار تغییر ماهیت یا تغییر کارکرد شده است یا خیر؛ و این امر، نه خروج از چارچوب فقه، بلکه عین التزام به منطق اجتهاد پویا است.

تغییر کارکردها و مسئولیت فقیه

سخنران با اشاره به نمونه‌هایی مانند پارچه، تلفن یا ابزارهای اقتصادی، تأکید کرد که بسیاری از اشیاء در طول زمان، بدون تغییر نام یا ظاهر، دچار تغییر اساسی در ارزش و کارکرد شده‌اند. به گفته وی، نادیده گرفتن این تحولات، می‌تواند منجر به صدور احکام یا تحلیل‌هایی شود که با واقعیت اجتماعی هم‌خوانی ندارد.

وی خاطرنشان کرد: فقه شیعه، فقهی ایستا و موزه‌ای نیست؛ بلکه سنتی زنده است که همواره در تعامل با واقعیت‌ها شکل گرفته و رشد کرده است.

عنوان پایه؛ کلید پژوهش موفق

یکی دیگر از محورهای مهم سخنان آیت‌الله علیدوست، تأکید بر «یافتن عنوان پایه» در پژوهش بود. وی با اشاره به تفاوت میان «فقه تفریقی» و «فقه ترکیبی»، بیان کرد که گاه پژوهشگر با عناوین متعدد مواجه می‌شود، در حالی که این عناوین به یک محور بنیادین بازمی‌گردند.

وی با ذکر مثال‌هایی از مباحث فقهی مانند غنا یا قاعده قرعه، توضیح داد که تشخیص عنوان پایه، می‌تواند مسیر پژوهش را به‌طور اساسی تغییر دهد و از پراکندگی و اتلاف انرژی علمی جلوگیری کند.

پژوهش؛ مسیری ناتمام اما امیدوارکننده

در بخش پایانی سخنان خود، آیت‌الله علیدوست با رد این تصور که «کار علمی تمام شده است»، تصریح کرد: هرچند عالمان گذشته تلاش‌های عظیمی انجام داده‌اند، اما هنوز عرصه‌های گسترده‌ای برای پژوهش عمیق و نوآورانه وجود دارد و نسل جدید پژوهشگران، مسئولیت سنگینی در این مسیر بر عهده دارند.

وی تأکید کرد که نگاه مقایسه‌ای و تحقیرآمیز به زمانه خود، یا بالعکس، نادیده گرفتن میراث پیشینیان، هر دو مانع پیشرفت علمی است.