تحلیل فقهی دفاع پیش‌دستانه در اندیشه اسلامی / مرز میان جهاد، قتال و حرب از نگاه اندیشمندان

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری علوم انسانی مفتاح،  به نقل از خبرگزاری تسنیم، حجت الاسلام‌والمسلمین سیدسجاد ایزدهی رئیس پژوهشکده نظام های اسلامی در نشست تقنینی “واکاوی مشروعیت دفاع پیشگیرانه و پیش دستانه از منظر فقه امامیه” خاطرنشان کرد: «دفاع پیش‌دستانه مانند زمانی است حمله به کشور در مظان، قطعی است مانند مقابله با داعش پیش از رسیدن آنها به مرزهای کشور، فقه شیعه دفاع پیش‌دستانه را مجاز می‌داند.»

وی گفت: «مقوله دفاع و جنگ در حوزه فرهنگی یا هنجاری نیست، بلکه در حوزه امنیت است؛ جنگ‌ها معمولاً ناشی از ناامنی واقعی یا احساسی هستند و هدفشان ایجاد امنیت است، حتی اگر ادعایی باشد.» استاد حوزه و دانشگاه، جهاد ابتدایی را فرهنگی و تبلیغی دانست، نه قتالی، و جنگ‌های پیامبر(ص) مانند جنگ بدر، احد و خیبر را عمدتاً پیش‌دستانه در برابر تهدیدات واقعی توصیف کرد.

حجت الاسلام‌والمسلمین سیدسجاد ایزدهی همچنین، فتوحات اولیه اسلامی را نیز ناشی از ناامنی دانست، نه کشورگشایی، و آیاتی مانند “قاتلوهم حتی لا تکون فتنه” را ناظر به دفع فتنه بالفعل تفسیر کرد. ایشان بیان کرد: «رفع تهدید به دو شیوه دفع به معنای دور کردن تهدید موجود یا رفع به معنای از بین بردن ریشه تهدید، صورت می‌گیرد، رفع تهدید می‌تواند در مبدأ تقویت نیروهای خودی با تجهیزات یا قراردادهای اقتصادی یا نابودی منشأ تهدید پیش از وقوع باشد.»

حجت‌الاسلام‌والمسلمین مهاجرنیا نیز که به عنوان ناقد در این نشست حضور داشت، بر جابجایی اصطلاحات دفع و رفع تهدید تمرکز کرد. رئیس پژوهشکده نظام‌های اسلامی پژوهشگاه رفع تهدید را پاک کردن تهدید محقق‌شده (مانند جنگ تحمیلی) و دفع را جلوگیری از تهدید محتمل پیش از وقوع دانست.

استاد دانشگاه به عنوان نمونه گفت: «پیشگیری در حوزه پزشکی دفع مرض و درمان رفع آن است و پیشنهاد کرد: بحث جهاد ابتدایی را از حوزه امنیت به فرهنگ منتقل کنند، زیرا جهاد تبلیغی است و قتال ناظر به امنیت.»

مهاجرنیا تفاوت جهاد، قتال، حرب و قتل را نیازمند تفصیل دانست و واژه (غدر) را پیمان‌شکنی تعریف کرد، نه حیله جنگی. وی در بخش تاریخی، با نقد تحمیل حکم فقهی بر رویدادهای تاریخی گفت: «این مسأله نیاز به موضوع‌شناسی دقیق دارد، فتوحات اولیه در فضای ناامنی توجیه‌پذیر است، اما ادامه آن کشورگشایی است و نامه‌های پیامبر(ص) دعوت فرهنگی، نه تهدید نظامی است.»

نشست با تأکید بر نیاز به توسعه مستندات و بررسی بیشتر ادله فقهی به پایان رسید. این گفت‌وگو نشان‌دهنده عمق فقهی در تطبیق مفاهیم دفاعی و نظامی با آموزه‌های اسلامی است. در بخش مقدماتی، تأکید شد که دفاع پیشگیرانه و پیش‌دستانه موضوعی مورد اختلاف در علوم سیاسی، حقوق بین‌الملل و فقه است، در علوم سیاسی، این دفاع بر اساس تهدید جدی توجیه می‌شود و تبعات آن برای کشور مهاجم بررسی می‌شود.

از منظر حقوق بین‌الملل، شروع جنگ ممنوع است. در فقه، برخی علما معتقدند اسلام جنگ ابتدایی ندارد و همه موارد دفاع است، که می‌تواند قبل یا بعد از حمله باشد. دفاع پیش‌دستانه در برابر تهدید قریب‌الوقوع و پیشگیرانه در برابر تهدید بعید (دور از انتظار) تعریف شد.