ماهیت اقتصاد سیاسی اسلامی (بخش سوم) / مبارزه با استثمار و بهره کشی و تحقق عدالت اقتصادی و اجتماعی

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، عبدالله محمد قادر جبرائیل، استادیار گروه اقتصاد دانشگاه صلاح الدین اربیل، یادداشتی برای وبسایت اسلام آنلاین با موضوع اقتصاد سیاسی اسلامی نوشته است که بخش سوم آن خدمت شما ارائه می‌شود؛
(بخش اول یادداشت)
(بخش دوم یادداشت)

اصول کلی اقتصاد سیاسی اسلامی

اقتصاد سیاسی اسلامی بر اصول اقتصادی متعدد بنا شده است که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

اول — کار و تولید از وظایف اساسی انسان: شریعت اسلامی کار و تولید را از وظایف اساسی انسان دانسته و آن را یک تکلیف برای دستیابی به سطحی مناسب از زندگی و تأمین نیازهای زندگی فردی و نیازهای افرادی که تحت تکفل او هستند، مانند فرزندان کوچک، همسر، والدین بی‌بضاعت، و انجام تکالیف مالی همچون پرداخت بدهی‌ها، می‌داند.

قرآن انسان را به کار و تولید سفارش کرده است: [هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِی مَنَاکِبِهَا وَکُلُوا مِنْ رِزْقِهِ وَإِلَیْهِ النُّشُورُ] (سوره ملک- آیه: ۱۵) و همچنین می‌فرماید: [فَإِذَا قُضِیَتْ الصَّلَاهُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَاذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیرًا لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ] (سوره جمعه- آیه: ۱۰).

دوم — احترام به مالکیت فردی: خداوند در قرآن می‌فرماید: [وَلَا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُوا بِهَا إِلَى الْحُکَّامِ لِتَأْکُلُوا فَرِیقًا مِنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ] (سوره بقره- آیه: ۱۸۸) و پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمود: [لا یَحِلُّ مالُ امرِیءٍ مُسلمٍ إِلَّا بِطِیبِ نفسٍ مِنهُ] (صحیح الجامع- شماره: ۷۶۶۲).

شریعت اسلامی قوانین لازم برای حفاظت از مالکیت را وضع کرده است. هر انسان حق کار، تولید، مالکیت، مصرف و تصرف در مال خود را طبق ارزش‌هایی که شریعت تعیین کرده، دارد. همچنین حق مالکیت از طریق ارث به او منتقل می‌شود و از طرق مشروع دیگر مانند هدیه و وقف نیز به دست می‌آید.

سوم — احترام به مالکیت عمومی: این نوع مالکیت، مالکیت مشترک بین تمامی افراد جامعه است که به صورت جمعی بوده و هیچ فردی نمی‌تواند به تنهایی از آن بهره‌برداری کند، به دلیل آنکه منفعت آن برای جامعه بسیار بیشتر از تلاش و هزینه‌ای است که برای آن صرف می‌شود، یا به دلیل اینکه منافع آن برای عموم مردم ضروری است و هیچ فردی نمی‌تواند از آن بی‌نیاز باشد. مالکیت عمومی در اقتصاد اسلامی معاصر می‌تواند شامل کارخانجات، مؤسسات تولیدی، مدارس و دانشگاه‌ها، و همچنین تأسیسات حمل‌ونقل مانند کشتی‌ها، هواپیماها و راه‌آهن می‌شود.

تمامی حوزه‌های اقتصادی در یک کشور باید به جامعه اسلامی خدمت کنند و به‌طور کلی زیر نظر بخش عمومی کشور اسلامی قرار گیرند. محصولات بخش عمومی اگرچه به جامعه تعلق دارند، اما برخی از این محصولات باید با پول خریداری شوند. نمونه‌ای از این محصولات، محصولات نفتی مانند نفت سفید، سوخت خودروها و ماشین‌آلات هستند که به‌صورت رایگان عرضه نمی‌شوند و به شهروندان با قیمت‌های پایین و یارانه‌ای داده می‌شوند. در موارد دیگر، برخی محصولات به‌صورت رایگان به افراد جامعه ارائه می‌شوند، مانند تحصیل در مدارس و دانشگاه‌ها و خدماتی که وزارت‌خانه‌های دولتی به شهروندان ارائه می‌دهند که به‌صورت رایگان و بدون دریافت هزینه به مردم داده می‌شود.

چهارم — احترام به مالکیت مشترک منابع عمومی: شریعت اسلامی مالکیت مشترک منابع عمومی را تایید کرده است. در روایتی منصوب به پیامبر اسلام ﷺ آمده است: “مسلمانان در سه چیز شریک هستند: در علف‌زارها، آب و آتش.” (صحیح أبی داود) این حدیث اشاره دارد به منابع طبیعی‌ای که انسان به آن‌ها نیاز دارد و همه از آن بهره‌مند می‌شوند. این منابع، نظیر علف‌زارها، آب رودخانه‌ها، باران‌ها و منابع انرژی مانند چوب و هیزم، در اختیار همگان قرار دارند و نمی‌توان از آن‌ها بهره‌برداری انحصاری کرد. همچنین، منابع طبیعی جدید مانند نفت و زغال‌سنگ هم جزو این نوع مالکیت محسوب می‌شوند. هر فرد از اعضای جامعه حق دارد از این منابع بهره‌مند شود، به‌گونه‌ای که نیازهای خود را برطرف کند، بدون اینکه زیاده‌روی یا کم‌کاری کند. دولت اسلامی مسئول نظارت، حفاظت و تنظیم قوانین استفاده از این منابع است و باید از هرگونه هدررفت و آسیب جلوگیری کند و در راستای رشد و توسعه آن‌ها برنامه‌ریزی کند.

پنجم — تحقق تعادل اقتصادی:

شریعت اسلامی برقراری توازن اقتصادی در جامعه اسلامی را تضمین کرده و مانع از آن می‌شود که طبقه‌ای به بهای محرومیت دیگران ثروتمند شود. از این رو، شریعت اسلامی احتکار، ربا، دست‌کاری در قیمت‌ها و دستمزدها و تصرف ناحق اموال مردم را حرام کرده است. قرآن کریم این اصول را چنین تبیین می‌کند:

«مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لَا یَکُونَ دُولَهً بَیْنَ الْأَغْنِیَاءِ مِنْکُمْ وَمَا آتَاکُمْ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ».
(سوره حشر، آیه ۷)

«وَالَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّهَ وَلَا یُنفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ».
(سوره توبه، آیه ۳۴)

«وَفِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ».
(سوره ذاریات، آیه ۱۹)

ششم — واجب بودن زکات: شریعت اسلامی زکات را واجب کرده و آن را با نماز مقارن کرده است، چنانکه در قرآن آمده است: “وَأَقِیمُوا الصَّلَاهَ وَآتُوا الزَّکَاهَ وَارْکَعُوا مَعَ الرَّاکِعِینَ.” (سوره بقره، آیه ۴۳)

هفتم — تنظیم تولید، توزیع، پس‌انداز، مصرف و هزینه‌کرد: اقتصاد اسلامی اصول و ارزش‌هایی را برای تنظیم تولید، توزیع، پس‌انداز، مصرف و هزینه‌کرد به‌منظور تحقق ثبات، تعادل، آرامش و صلح در جامعه اسلامی وضع کرده است. این اقدامات به‌منظور دور نگه داشتن فرد، جامعه و کشور اسلامی از خطرات سیاسی، امنیتی، بهداشتی و اجتماعی است.

هشتم — اصل کفالت و ضمانت: شریعت اسلامی اصل کفالت و ضمانت را پذیرفته است. افراد در جامعه اسلامی مسئولیت همبستگی و حمایت از یکدیگر را برای مقابله با فقر و نیازها بر عهده دارند. خداوند می‌فرماید: “وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا” (سوره انسان، آیه ۸) و همچنین می‌فرماید: ” وَآتُوهُم مِّن مَّالِ اللَّهِ الَّذِی آتَاکُمْ” (سوره نور، آیه ۳۳)

نتایجی که جامعه اسلامی از این اصول به دست می‌آورد عبارتند از:

• دقت در تولید: با دقت در تولید و شکوفایی اقتصادی، فرد احساس می‌کند که آنچه به دست می‌آورد نه‌تنها به او سود می‌رساند بلکه به جامعه نیز منفعت می‌دهد.
• استحکام اصول اخلاقی اسلامی در جامعه: چون اسلام در دل مسلمانان نگرانی از نظارت خدا، پیامبر و مؤمنان را در تمامی فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی‌شان کاشته است. خداوند می‌فرماید: “وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَیَرَى اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ ۖ وَسَتُرَدُّونَ إِلَىٰ عَالِمِ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَهِ فَیُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ” (سوره توبه، آیه ۱۰۵). همچنین ضمیرشان را برای ترس از خداوند در پنهان و آشکار تربیت کرده است.
• حفظ جامعه اسلامی: حفظ جامعه اسلامی از جرایم اجتماعی و حذف شکاف‌های بزرگ میان مردم و از بین بردن علل نفرت، تنش‌ها و کینه‌هایی که بین فقرا و غنی‌ها وجود دارد، و ایجاد اعتماد و همکاری میان آن‌ها بر مبنای نیکوکاری و تقوا.

اقتصاد اسلامی و آرامش و صلح

مفهوم عدالت اجتماعی در اقتصاد اسلامی شامل تمام جنبه‌هایی است که به زندگی انسان و رفتارهای او با خود و دیگران مربوط می‌شود. این مفهوم از موارد زیر آغاز می‌شود: رد ظلم به هر شکلی؛ مبارزه با نظام برده‌داری و بهره‌کشی انسان از انسان؛ آزادسازی فکر فرد مسلمان از رکود و پراکندگی؛ و هدایت آن به سمت تفکر توحیدی. همچنین، نفی پرستش بت‌ها و شرک و تبدیل آن به ایمان به خداوند یکتا و یگانگی خالق تعالی. این عدالت برای تمام ابعاد زندگی انسان در نظر گرفته شده است؛ برخلاف سیستم‌های اقتصادی وضعی مانند نظام سرمایه‌داری یا سوسیالیسم، که نقش فرد در زندگی اقتصادی را نادیده می‌گیرند و تنها حول محور مالکیت ثروت و راه‌های مادی جمع‌آوری آن می‌چرخند.

اقتصاد اسلامی بر اساس فرمان خداوند تعالی عمل کرده است: ” إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَىٰ وَیَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکَرِ وَالْبَغْیِ ۚ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ” (سوره نحل، آیه ۹۰). این اصول برای ایجاد یک نظام اخلاقی محکم طراحی شده است که به عنوان مبنای توزیع عادلانه و شرعی ثروت‌های امت اسلامی بین اعضای جامعه قرار گیرد. این سیستم معیارهای شرعی و نظام‌های قانونی و اجرایی متوازنی را پیاده‌سازی می‌کند که هدف آن تحقق عدالت در توزیع و بازتوزیع ثروت تحت اصول و ضوابط قرآنی و سنت نبوی است. این سیستم به تقویت روح تعاون و همبستگی بین مسلمانان، از بین بردن تنش‌های نژادی و طبقاتی، و مبارزه با انواع استثمار و ظلم پرداخته است.

برای تحقق این هدف، ابزارهای مالی و اقتصادی مختلفی مورد استفاده قرار گرفته است، از جمله:

• وجوب زکات و تنظیم میراث، تشویق به صدقه، کارهای خیریه و تمام فعالیت‌هایی که به کاهش رنج و فقر مسلمانان کمک کند.
• تحریم ربا: خداوند می‌فرماید: “الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبَا لَا یَقُومُونَ إِلَّا کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ۚ ذَٰلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَا ۗ وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَیْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا ۚ فَمَن جَاءَهُ مَوْعِظَهٌ مِّن رَّبِّهِ فَانتَهَىٰ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ ۖ وَمَنْ عَادَ فَأُوْلَئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ ۖ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ” (سوره بقره، آیه ۲۷۵).
• تحریم انباشتن ثروت: خداوند می‌فرماید: “وَالَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّهَ وَلَا یُنفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِیمٍ” (سوره توبه، آیه ۳۴).
• تحریم احتکار:  در روایتی منصوب به پیامبر اسلام ﷺ آمده است: “فقط گناهکار احتکار می‌کند.” (صحیح مسلم، حدیث ۱۶۰۵).

همچنین، اقتصاد اسلامی با مبارزه با تقلب، فریب، ضرر، کذب در فروش و معاملات، بهره‌کشی انسان از انسان، و هدر و اسراف منابع اقتصادی جامعه به‌طور غیرموجه و غیرمجاز، اصولی را برای ایجاد تعادل اقتصادی و اجتماعی در جامعه پایه‌ریزی کرده است. هدف این اصول، رسیدن به یک جامعه متوازن است که در آن عدالت، مساوات منظم و آزادی شرعی حاکم باشد. این امر از طریق الزام به پرداخت صدقات و حمایت از اقشار فقیر، مسکین و نیازمند به‌طور کلی، و تأمین نیازهای محتاجان در جامعه اسلامی به دستور خداوند محقق شده است.

خداوند می‌فرماید: “إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَهِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَابِ وَالْغَارِمِینَ وَفِی سَبِیلِ اللّهِ وَابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَهً مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ” (سوره توبه، آیه ۶۰) همچنین خداوند می‌فرماید: “وَآتُوهُم مِّن مَّالِ اللَّهِ الَّذِی آتَاکُمْ” (سوره نور، آیه ۳۳). و نیز می‌فرماید: ” وَفِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ” (سوره ذاریات، آیه ۱۹).

تمام این اصول منجر به ایجاد جامعه‌ای همکار، همبسته و متعهد شده است. خداوند می‌فرماید: “وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ ۖ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۖ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ” (سوره مائده، آیه ۲) همچنین خداوند می‌فرماید: ” یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُم مِّن ذَکَرٍ وَأُنثَىٰ وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا ۚ إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ” (سوره حجرات، آیه ۱۳).

در نتیجه، تعادل اجتماعی محقق می‌شود و تفاوت‌ها و درگیری‌های طبقاتی میان افراد جامعه اسلامی از بین می‌رود. عدالت اجتماعی مورد نظر که برای همه افراد جامعه اسلامی حقوق و وظایف برابر فراهم می‌کند، به تحقق می‌پیوندد. این امر موجب رونق و حیات جامعه شده و همه در فرایند تولید و توسعه مشارکت می‌کنند، در حالی که احساس عدالت، آرامش و صلح در جامعه حاکم است.

https://ihkn.ir/?p=39836