تربیت یک فرآیند ضروری برای انسان است و در زندگی فردی و اجتماعی او همراه اوست. تربیت همان عاملی است که شخصیت انسان را از سایر موجودات متمایز می‌کند.
به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، به نقل از رادیو النجاح؛ تربیت یک فرآیند ضروری برای انسان است و در زندگی فردی و اجتماعی او همراه اوست. تربیت همان عاملی است که شخصیت انسان را از سایر موجودات متمایز می‌کند.
تربیت به معنای حفظ ارزش‌های برتری است که جامعه بر پایه آن‌ها حرکت می‌کند. به طور کلی، تربیت به عنوان شبکه‌ای کامل از ارزش‌ها، رفتارها و اعمال تعریف می‌شود که از بزرگسالان به کودکان منتقل می‌شود. هدف این انتقال، تسهیل ادغام کودکان در جامعه‌ای است که در آن زندگی می‌کنند، و کمک به آن‌ها برای بهبود رفتارها و توانایی‌هایشان، و دستیابی به مهارت‌های زندگی تا به شهروندان صالح تبدیل شوند.
یکی از اصول اساسی در تربیت این است که باید به ویژگی‌های روانی، ابعاد اجتماعی و مراحل رشد که شخصیت کودک را شکل می‌دهند، توجه کرد.
از مهم‌ترین منابع و مراجع تربیت اسلامی، این است که عناصر آن از نگرش اسلامی به هستی، زندگی و جهان گرفته می‌شود و قدرت آن از دین اسلام سرچشمه می‌گیرد.
اندیشه تربیتی یا میراث تربیتی اسلامی
اندیشه تربیتی یا میراث تربیتی، حاصل کار تربیتی‌ای است که علمای مسلمان در طول زمان و مکان تولید کرده‌اند. این اندیشه‌ها و اجتهادات شامل نظرات و افکار مرتبط با آموزش، تربیت و تدریس است.
اندیشه تربیتی اسلامی در آثار مهمی که در زمینه تربیت و آموزش نگاشته شده‌اند، حضور دارد. این آثار بسیار متنوع و گوناگون هستند.
علما و اندیشمندان اسلامی به تربیت و آموزش توجه ویژه‌ای داشتند و آثار متعددی در این زمینه خلق کردند. از جمله نشانه‌های بارز حضور فعالیت‌های تربیتی در تمدن اسلامی، همین آثار و نوشته‌هایی است که در تربیت و چگونگی پرورش نسل جوان به ارزش‌های اخلاقی نگاشته شده است. این آثار به وضوح نشان می‌دهد که علمای اسلام تا چه اندازه در حوزه تربیت مشارکت داشته‌اند و نظریات مهمی درباره روش‌های تدریس و مسیرهای آموزشی و تربیتی ارائه کرده‌اند.
از جمله کتاب‌هایی که می‌توان برای نشان دادن این توجه به آن اشاره کرد، کتاب «الفکر التربوی الإسلامی عبر النصوص» (اندیشه تربیتی اسلامی از طریق متون) است که توسط گروهی از پژوهشگران تهیه شده و زیر نظر دکتر محمد الدُریج[۱] به چاپ رسیده است. این کتاب توسط مجله علوم تربیتی مراکش در سال ۱۹۹۲[۲] منتشر شده و شامل متون، نقل‌قول‌ها و مدارک و نسخه‌های خطی نادری است که نشان‌دهنده حضور قوی فعالیت‌های تربیتی در بین علمای اسلام است.[۳]
همچنین نباید کتاب «التربیه فی الإسلام» نوشته محمد فؤاد الاهوانی را از یاد برد. این کتاب که تاکنون شش بار چاپ شده است، آخرین چاپ آن در سال ۲۰۰۲ توسط دارالمعارف در مصر منتشر شده است. در اصل، این کتاب پایان‌نامه دانشگاهی‌ای بود که به دانشگاه سوربن ارائه شد. به دلیل اهمیت این کتاب، فیلسوف معاصر مصری مصطفی عبدالرازق (درگذشته ۱۹۴۷م)[۴] مقدمه‌ای ارزشمند برای آن نگاشته است که در آن توضیحی جامع و کامل درباره تربیت در اسلام و معرفی میراث تربیتی اسلامی و جایگاه آن در میان تمدن‌های دیگر ارائه می‌دهد. او همچنین به مشارکت علمای اسلامی در تألیف و علوم تربیتی اشاره کرده است.
از دیگر آثار مهم در این زمینه، کتاب «تاریخ التربیه الإسلامیه» نوشته احمد شلبی است که در سال ۱۹۶۶ منتشر شد. این کتاب به عنوان یک دانشنامه تاریخی، اطلاعات بسیاری درباره مکان‌های آموزشی، کتابخانه‌ها، معلمان و دانش‌آموزان و همچنین فلسفه و نظام‌های تربیت اسلامی ارائه می‌دهد.
آثار و کتاب‌های تربیتی در اسلام
از جمله نشانه‌های حضور میراث تربیتی اسلامی، ظهور مجموعه‌ای از کتاب‌ها و آثار است که میزان توجه و اهمیتی که تربیت در میان علمای اسلام داشته را برجسته می‌کند. از برجسته‌ترین این کتاب‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ادب الدنیا والدین اثر ماوردی، منتشر شده توسط دار إحیاء التراث العربی، ۱۹۸۷.
- کتاب العلم نوشته حارث محاسبی (وفات ۲۴۳ هـ.ق).
- الذریعه إلى مکارم الشریعه اثر حارث محاسبی (وفات ۲۴۳ هـ.ق).
- سیاسه الصبیان نوشته ابن جزار قیروانی (وفات ۳۶۹ هـ.ق)، چاپ دار الغرب الإسلامی، ۱۹۸۴.
- کتاب السیاسه از ابن سینا (وفات ۴۲۸ هـ.ق).
- رساله المعلمین از جاحظ (وفات ۲۹۹ هـ.ق).
- تهذیب الأخلاق اثر ابن مسکویه (وفات ۴۲۱ هـ.ق).
- الأخلاق والسیر نوشته ابن حزم (وفات ۴۵۶ هـ.ق).
- جامع بیان العلم وفضله نوشته ابن عبد البر نمری قرطبی.[۵]
- الرساله المفصّله لأحوال المتعلمین وأحکام المعلمین والمتعلمین اثر قابسی (وفات ۳۴۹ هـ.ق).
- آداب المعلمین والمتعلمین نوشته ابن سحنون قیروانی (وفات ۲۵۶ هـ.ق).
- أیها الولد نوشته امام غزالی (وفات ۵۰۵ هـ.ق).
- منهاج المتعلم اثر امام غزالی (وفات ۵۰۵ هـ.ق).
- فاتحه العلوم نوشته امام غزالی.
- سراج المریدین نوشته ابن عربی اشبیلی اندلسی (وفات ۵۴۳ هـ.ق).
- النصیحه الولدیه اثر ابوالولید باجی، که به دلیل داشتن افکار عمیق در زمینه تربیت، بین پژوهشگران و علاقه‌مندان به میراث تربیتی اسلامی شهرت زیادی پیدا کرده است.
از آثار تربیتی مراکش نیز می‌توان به کتاب القانون فی أحکام العلم وأحکام العالم وأحکام المتعلم نوشته حسن بن مسعود یوسی (وفات ۱۱۰۲ هـ) اشاره کرد. این کتاب جامعی است که بسیاری از مسائل تربیتی را که به مشکلات آموزشی پرداخته، بررسی کرده است. او علم و انواع معرفت را تعریف کرده و به حقیقت عقل[۶] پرداخته است. هنگام بحث درباره انواع اطلاعات، با شدت به مخالفان اطلاعات حسی پاسخ داده است.
این کتاب در ادامه درباره احکام عالِم، (به معنای معلم)، سخن گفته و به آداب معلم در رفتار با خود اشاره کرده است. همچنین به آداب دانش‌آموز با معلم، سفر برای کسب علم، و آفات و موانع علم پرداخته و در نهایت به استفاده از کتاب‌های درسی اشاره کرده است.
____________________________________
[۱] – محمد الدریج، کارشناس تربیتی مراکشی و عضو هیئت علمی دانشکده علوم تربیتی در رباط، مراکش. وی چندین مطالعه و تحقیق در زمینه تربیت منتشر کرده و همچنین سردبیری چندین مجله علمی داوری شده از جمله مجله مطالعات روان‌شناسی و تربیتی را بر عهده داشته است. او در چندین دانشگاه عربی عضویت داشته و بر تعداد زیادی از پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشگاهی در دانشکده علوم تربیتی رباط نظارت کرده است.
[۲] – کتابشناسی «التربیه الإسلامیه والتعلیم الإسلامی»، تهیه شده توسط مجله الدراسات النفسیه والتربویه، رباط، مراکش: شماره ۹، سال: ۱۹۸۴.
[۳] – “الفکر التربوی الإسلامی عبر النصوص” نوشته گروهی از پژوهشگران، صفحه: ۱۶.
[۴] – مصطفی عبدالرزاق (درگذشته: ۱۹۴۷م)، به عنوان پیشگام فلسفه عرب شناخته می‌شود. از مهم‌ترین آثار فلسفی او می‌توان به “تمهید لتاریخ الفلسفه الإسلامیه” و کتاب “الإمام الشافعی مؤسس علم اصول الفقه” اشاره کرد که در سال ۱۹۴۵ در مجموعه أعلام الإسلام منتشر شد. برادرش، شیخ علی عبدالرزاق، مجموعه‌ای از مقالات او که در روزنامه‌ها و مجلات منتشر شده بود را در کتابی به نام “من آثار مصطفی عبد الرازق” گردآوری کرد. این کتاب با مقدمه دکتر طه حسین در سال ۱۹۵۷ منتشر شد.
[۵] – منتشر شده توسط دار الکتب العلمیه، سال: ۱۹۷۸.
[۶] – همان، صفحات: ۱۰۷ و ۱۰۹.
https://ihkn.ir/?p=38524
نظرات