نکاتی چند پیرامون قاعده ملازمه و درک عقل نسبت به ملاکات احکام شرعی / مزیت فقیهان ادعاکننده قطع به مذاق شارع نسبت به فقیه عقل‌گرا چیست؟

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، حجت الاسلام و المسلمین محمدجواد لطفی در یادداشتی به نکاتی چند پیرامون قاعده ملازمه و درک عقل نسبت به ملاکات احکام شرعی، ناظر به مناظره اخیر اساتید معظم علیدوست و اسلامیان اشاره کرده است که در ادامه از نگاه می گذرانیم.

1. ۱. توجه به این نکته ضروریست که اظهارنظر در رابطه با قاعده ملازمه و کاربست فقهی آن بدون در نظر گرفتن مبانی اصولی و کلامی مؤثر در آن، امری غیر قابل قبول است؛ از جمله اینکه آیا فقیه و محقق، در مسأله حجیت قطع همچون مشهور اصولیان قائل به حجیت ذاتی آن است؟ (از هر سببی که حاصل آید) یا همانند بعضی از اخباریون بین قطع حاصل از کتاب و سنت و قطع حاصل از مقدمات عقلیه تفصیل می دهد و در فرض دوم حجیت آن را انکار می کند؟ یا آن که مطابق دیدگاه عدلیه، احکام شرعی را تابع مصالح و مفاسد پیشین می بیند یا اندیشه اشعریان را تقویت می نماید؟

نباید تردید کرد که اگر فقیه منضبط و متتبع در تراث فقهی، در یکی از مسائل شرعی با بهره گیری از گوهر عقل نسبت به مصلحت یا مفسده حتمیه، قاطع گردد طبعاً میزان فتوا بر طبق درک عقل در حق او تمام است و نباید بر کار او خرده گرفت و او را متوجه اتهاماتی ناروا نمود؛ براستی حال چنین فقیهی از قطّاع یا قاطع از طریق قیاس آن قدر بدتر است که نباید به نظرات او اعتنا کرد؟! مگر فقهایی که در بسیاری از مسائل فقهی ادعای قطع به مذاق شارع کرده و بر پایه آن اقدام به صدور فتوا می نمایند چه مزیتی بر فقیه مستدل به درک قطعی عقل دارند؟! اگر حجیت قطع، ذاتی و غیر قابل سلب بوده و تفاوتی در منشأ حصول آن وجود ندارد پس نمی توان بر فقیه مورد نظر اشکال گرفت و العیاذ بالله فقاهت او را دچار انحراف شمرد. پر واضح است که اشکال در صغری یا کم بودن موارد قطع عقلی به ملاکات، نمی تواند بهانه ای برای حمله به کبری و خطرناک دانستن تحقیق در آن باشد.

2. ۲. تردیدی نیست که در مقام نقد یک اندیشه و ادله آن، لازم است ابتدا وجه استدلال و تقریب آن به طور روشن بیان گردیده سپس به نقد آن پرداخته شود. اگر فقیهی در ارتباط با قاعده ملازمه و صغرای آن پای روایات را وسط می کشد، آیا در صدد استدلال مستقیم به آن روایات است یا صرفاً در مقام فضاسازی و ایجاد زمینه برای پذیرش قاعده است؟ اگر در مقام استدلال است، آیا به مجموع ادله نگرش دارد یا تک تک روایات مستقلاً مورد نظر اوست؟ بر فرض دوم آیا به مدلول مطابقی روایت تمسک می کند یا مدلول التزامی؟ اطلاق و عموم روایات محط نظر اوست یا خصوص آن؟

دقت و تأمل در کتاب ارزشمند «فقه و عقل» ما را به این نکته رهنمون می سازد که استاد بزرگوار گاه روایات مرتبط با نهاد عقل را صرفاً برای فضاسازی و تثبیت این اندیشه مطرح می کند که عقل بما هو عقل در هیچ یک از روایات اهل بیت(ع) مورد نکوهش نبوده و روایاتی که چنین ایهامی دارند در مقام نقد رویه رائج میان مخالفین صادر گردیده اند؛ بار دیگر ایشان روایات را جهت اثبات قاعده ملازمه آورده و در برخی از آن ها نظر به مدلول مطابقی داشته و در بعض دیگر مدلول التزامی روایات، مورد استدلال ایشان است همچون روایت شریفه «.. إیاک أعاقب و أیاک أثیب…» لذا مناقشه در این استدلال به جهت آن که مدلول مطابقی آن حجیت درک عقل در شناخت احکام شرعی نیست، صحیح نخواهد بود.

3. ۳. در مسأله وجوب شرعی تقلید از أعلم که ناظر به فرمایشات محقق اصفهانی(ره) مطرح گردید، نباید از کنار عبارات نویسنده کتاب به سادگی گذشت و با صرف مطرح کردن مسأله دوران امر بین تعیین و تخییر و مقام احراز امتثال، آن را نامربوط به درک عقل نسبت به ملاکات احکام دانست. بر آشنایان با مبانی اصولی فقها پوشیده نیست که «حجیت» نزد بسیاری از بزرگان یکی از احکام شرعی وضعی و مجعول بالاستقلال بشمار می آید همانگونه که آخوند خراسانی(ره) در کفایه بدان پرداخته است و طبعاً همانند سایر احکام شرعی تابع ملاکات پیش از جعل خواهد بود؛ حال با توجه به این نکته چگونه فقیهی همچون محقق اصفهانی(ره) که در بعضی از عبارات خود بر ناتوانی عقل از درک ملاکات احکام اصرار دارد در مسأله وجوب تقلید از أعلم، فتوای أعلم را مقطوع الحجیه و فتوای مفضول را مشکوک الحجیه می انگارد؟! این قطع به حجیت فتوای أعلم از کجا پدید آمد؟ آیا غیر از آن است که ایشان ملاک در حجیت فتاوا در مورد خصوص فتوای أعلم احراز کرده و با توجه به آن فتوای او را قدر متیقن در حجیت شمرده است؟ اگر هم ایشان به ملاک در حجیت فتوا نرسیده است پس به میان کشیدن مسأله دوران امر بین تعیین و تخییر ناموجه خواهد بود.

خلاصه آنکه بر طلاب و دانش پژوهان در زمینه فقه لازم است که نسبت به دیدگاه های فقهای معاصر و اساتید معظم با همان نگاهی که به کتب بزرگان گذشته همچون شیخ انصاری(ره) و آخوند خراسانی(ره) داشته بنگرند و از تسرع در اشکال و یا خدای نکرده هتک حرمت نسبت به بزرگان حوزه بپرهیزند و اگر بعد از دقت و تأمل در آثار ایشان احیاناً اشکالی به ذهنشان رسید آن را در قالب سؤال و بحث علمی مطرح نمایند.