جلسه افتتاحیه

این جلسه توسط دکتر عمر بوزینه از واحد پژوهش‌های دانشکده شریعت و مطالعات اسلامی دانشگاه قطر اداره شد. جلسه با تلاوت آیاتی از قرآن کریم آغاز شد و سپس دکتر ابراهیم انصاری، رئیس دانشکده شریعت و مطالعات اسلامی دانشگاه قطر، ضمن خوش‌آمدگویی به حضار و شرکت‌کنندگان در برنامه نشست، به این نکته اشاره کرد که برگزاری این نشست تجربه‌ای جدید برای دانشکده شریعت است که هدف آن آشنایی با مطالعات غربی در حوزه علوم اسلامی و ارائه یک نگاه انتقادی به این رویکردهاست. دکتر انصاری تأکید کرد که این نشست افق جدیدی را در بررسی مسائل اسلامی از دیدگاه غربی باز می‌کند و تمرکز آن بر نقد علمی سازنده با هدف تصحیح اشتباهات و کشف فواید است. سپس دکتر محمد شامری، مدیر مرکز پیشرفت مطالعات و پژوهش‌های کویت، سخنرانی کرد و در آن بر تمرکز اصلی این مرکز بر مسائل نوسازی دینی و بررسی رابطه بین علوم انسانی و شرعی اشاره نمود. دکتر الشامری به چالش‌هایی که پژوهشگران غربی در درک متون اسلامی با آن مواجه هستند به دلیل کمبود آموزش شرعی یا مشکلات مترجمان، مانند عدم تسلط کافی به زبان خارجی یا عدم آشنایی با اصطلاحات علمی دقیق، اشاره کرد. وی همچنین بر اهمیت برگزاری چنین نشست‌هایی برای بازنگری و ارزیابی مناهج غربی در مطالعه علوم اسلامی تأکید کرد. در کلمه پایانی جلسه افتتاحیه، دکتر عبدالرحمن حللی، استاد تفسیر و مطالعات قرآنی در دانشکده شریعت و مطالعات اسلامی دانشگاه قطر، به بررسی تاریخی پیرامون بروز مطالعات غربی مربوط به علوم اسلامی پرداخت و به تأثیرات روزافزون آن بر صحنه‌ی علمی جهانی اشاره کرد. وی بیان کرد که چالش اصلی در توسعه جایگزین‌های علمی عربی قادر به رقابت با این مطالعات است، با حفظ و ارائه ثروت تاریخی اسلامی به شیوه‌ای که با سطح علمی جهانی رقابت کند. دکتر حللی همچنین برخی از ایده‌های مطرح شده توسط موراد هوفمان، فیلسوف فقید، در کتابش "آینده اسلام در غرب و شرق" مورد بررسی قرار داد و بیان کرد که مطالعات اسلامی به زبان انگلیسی به دلیل آزادی فکری در کشورهای غربی به گسترش دانش بیشتری کمک کرده است. حللی با وجود انتقاداتش از ایده هوفمان در کاهش اهمیت زبان عربی در مطالعات اسلامی نسبت به انگلیسی، تأکید کرد که حجم زیادی از مطالعات منتشر شده به زبان انگلیسی و ترجمه آن به عربی چالش‌های جدیدی را ایجاد کرده است که نیازمند بازبینی منظم برای رویکردها و جستجوی جایگزین‌های رقابتی است که به توسعه مطالعات اسلامی کمک کنند.

جلسه اول: مطالعات قرآنی و حدیثی

ریاست جلسه اول نشست را استاد دکتر محمد المجالی، استاد تفسیر و علوم قرآن در دانشکده شریعت و مطالعات اسلامی دانشگاه قطر بر عهده داشت. این جلسه با عنوان "مطالعات قرآنی و حدیثی" برگزار شد. تعدادی از دانشگاهیان متخصص در این جلسه شرکت داشتند و به بررسی رویکردهای غربی در مطالعه قرآن کریم و حدیث نبوی پرداختند و تفاوت‌های روش‌شناختی بین مطالعات اسلامی و غربی را تحلیل کردند. از جمله این افراد می‌توان به: پروفسور عبدالله الخطیب، استاد علوم قرآن و تفسیر در دانشکده شریعت و مطالعات اسلامی؛ دکتر سامر رشوانی، استاد مطالعات قرآنی و تاریخ فکری اسلامی در دانشگاه حمد بن خلیفه؛ دکتر معتز الخطیب، استادیار در مرکز قانون‌گذاری اسلامی و اخلاق در دانشگاه حمد بن خلیفه؛ و دکتر عبدالسلام ابو سمحه، دانشیار حدیث نبوی و علوم آن در دانشگاه قطر، اشاره کرد. در این جلسه، مقالات ارائه‌شده نشان‌دهنده عمق تحلیل انتقادی رویکردهای مدرن غربی در مطالعات قرآنی و حدیثی بودند. تفاوت‌های اساسی بین روش‌شناسی‌های غربی و اسلامی برجسته شد و بر ضرورت توسعه روش‌های انتقادی اسلامی تأکید گردید؛ روش‌هایی که از ابزارهای مدرن بهره ببرند ولی همچنان به حفظ ویژگی‌های منحصربه‌فرد میراث اسلامی پایبند باشند.

تلاش‌های غربی در مطالعه مصحف شریف: نمونه‌ای از مصاحف اموی

پروفسور عبدالله الخطیب ارائه‌ای جامع درباره تاریخ توجه به مطالعه مصاحف در غرب داشت و سپس به بررسی آرا و آثار شرق‌شناس فرانسوی، فرانسوا دِروش، که از برجسته‌ترین دانشمندان معاصر در زمینه مطالعه مصاحف و جمع‌آوری آن‌ها است، پرداخت. در این سخنرانی، بر مصاحف دوره اموی و نقش آن‌ها در درک تکامل متن قرآن کریم تمرکز شد.

تاریخ مطالعه نسخه‌های خطی قرآن

پروفسور عبدالله الخطیب بیان کرد که به گفته مرتضی کریمی نیا (قرآن پژوه ایرانی) علم مطالعه تاریخ متن قرآن و نسخه‌های خطی آن (تاریخ‌نگاری قرآنی) علمی غربی است که از مطالعه تئودور نولدکه سرچشمه می‌گیرد، اما مطالعات اسلامی قبل از نولدکه در مورد متن قرآن از طریق نسخه‌های خطی را نمی‌توان به‌طور مستقیم مطالعاتی در این حوزه دانست. وی توضیح داد که استفاده از علومی مانند کدیکولوژی و پالئوگرافی، که هر دو به طور ویژه علومی غربی هستند، درک عمیق‌تری از تاریخ مصاحف را فراهم کرده‌اند و به همین دلیل غربی‌ها در این زمینه پیشرو بوده‌اند. پروفسور الخطیب اشاره کرد که نخستین مطالعه مقایسه‌ای در مورد مصحف در قرن هفدهم توسط شرق‌شناس آلمانی، آبراهام هنکلمان، انجام شد که اولین نسخه چاپی مصحف را در سال ۱۶۹۴ میلادی در آلمان منتشر کرد. پروفسور عبدالله الخطیب نسخه‌های خطی‌ای که هنکلمان در کتاب خود با عنوان "قرآن: شریعت اسلامی محمد بن عبدالله" از آن‌ها استفاده کرده بود، پس از سفر به آلمان در سال ۲۰۱۹ میلادی، مورد بررسی قرار داد. پروفسور عبدالله الخطیب به علاقه‌مندی فزاینده غربی‌ها در مطالعه مصاحف اشاره کرد: از اواخر قرن هفدهم، به‌ویژه پس از حمله ناپلئون به مصر در سال ۱۷۹۸ میلادی، نسخه‌های قدیمی قرآن در قرن نوزدهم در مسجد عمرو بن العاص کشف شد و همراهان ناپلئون هزاران نسخه از این دست‌نوشته‌ها را به دست آوردند که از جمله آن‌ها می‌توان به ژان ژوزف مارسِل و اسلان دو شرفیل اشاره کرد. همچنین، یاکوب ج. کریستیان ادلر، عالم الهیات دانمارکی، فهرستی از مصاحف قدیمی موجود در کتابخانه سلطنتی کپنهاگ تهیه کرد. از دیگر شرق‌شناسان برجسته غربی در مطالعه مصاحف می‌توان به میکیلی آماری، شرق‌شناس ایتالیایی (۱۸۰۶-۱۸۸۹ میلادی) اشاره کرد که به فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی عربی، از جمله مصاحف، در کتابخانه ملی فرانسه پرداخت. در سال ۱۸۶۵ میلادی، کتابخانه امپراتوری روسیه تعدادی از نسخه‌های خطی مصاحف مصر را که توسط شرق‌شناس مارسِل به دست آمده بود، خریداری کرد. پروفسور عبدالله الخطیب به نقل از مقریزی یادآور شد که نسخه‌های خطی متعددی از قرآن در مسجد عمرو بن العاص در مصر نگهداری می‌شد: "در سال ۴۰۳ هجری، ۱۲۹۸ مصحف از قصر به مسجد قدیمی منتقل شد." در دهه ۱۹۸۰ دو تغییر مهم رخ داد: ۱. گسترش فهرست‌های نسخه‌های خطی قرآن موجود در کتابخانه‌های غربی ۲. کشف نسخه‌های خطی مصاحف صنعا که مواد جدیدی برای مطالعه فراهم کرد. پروفسور عبدالله الخطیب بر نقش پیشگامانه دانشکده شریعت دانشگاه قطر در این زمینه تأکید کرد و اشاره نمود که این دانشکده در سال ۲۰۱۸ کنفرانسی بین‌المللی درباره رویکردهای معاصر غربی در مطالعه مصاحف برگزار کرد.

فرانسوا دِروش و مطالعه مصاحف اموی

در بخش دوم سخنرانی، پروفسور عبدالله الخطیب به بررسی کارهای شرق‌شناس فرانسوی، فرانسوا دِروش، پرداخت که به گفته وی در صدر مطالعات مصاحف قرار دارد. پروفسور الخطیب بر نقش دِروش در مطالعه مصاحف اموی تمرکز کرد و اشاره نمود که او در سال ۲۰۱۳ کتابی در این زمینه با عنوان "مصاحف امویان" منتشر کرد که توسط مرکز نهوض للدراسات والبحوث به عربی ترجمه شد و به عنوان مرجعی اصلی در مطالعه نسخه‌های خطی قرآن به شمار می‌رود. دِروش از تکنیک‌های مدرنی مانند کربن ۱۴ برای تعیین سن نسخه‌های خطی استفاده کرد و طبقه‌بندی دقیقی از خطوط قرآنی مانند خط کوفی و خط حجازی ارائه داد. پروفسور الخطیب تأکید کرد که دِروش موفق شد اثبات کند که متن عثمانی از زمان خلافت عثمان بن عفان کامل بوده است، که این یافته ادعاهای قدیمی شرق‌شناسان را مبنی بر اینکه قرآن تا قرن چهارم هجری جمع‌آوری نشده بود، رد می‌کند. وی همچنین به مسأله پیدایش قرائات قرآنی پرداخت و توضیح داد که دِروش تأکید دارد که قرائات به دلیل نبود نقطه‌گذاری و حرکات در متن به وجود نیامده‌اند، همان‌گونه که برخی شرق‌شناسان ادعا می‌کنند، بلکه قرائات از زمان پیامبر اکرم (ص) وجود داشتند و توسط صحابه نقل شده‌اند. او همچنین بیان کرد که تنوع قرائات نشان‌دهنده گوناگونی لهجه‌های عربی است و نه نقصی در رسم عثمانی.

بعد تاریخی و فقهی در مطالعه شروح

دکتر ابوسمحه به انتقاد نحوه‌ی برخورد کتاب با شروح حدیثی از منظر تاریخی خالص پرداخت و اشاره کرد که نویسنده بر بعد تاریخی تشکیل شروح تمرکز کرده است، اما جنبه‌ی ساختاری فقهی و شرعی را که جزئی اساسی از فهم حدیث نبوی در میراث اسلامی است، نادیده گرفته است. این نقص در برخورد با فقه باعث شده است که نتایج به‌دست‌آمده در کتاب گاهی از سیاقی که قرار بود مورد مطالعه قرار گیرد، خارج شود. نویسنده در کتاب همچنین به تحلیل قدرت و رابطه‌اش با متون دینی پرداخته است، و تلاش کرده تا بفهمد قدرت سیاسی چگونه بر تفسیر و توسعه احادیث تأثیر گذاشته است. با اینکه این موضوع یکی از جنبه‌های مهم پژوهش به شمار می‌آید، دکتر ابوسمحه اشاره کرد که نویسنده بر روی برخی از رویکردهای تحلیلی تمرکز کرده است بدون اینکه به اندازه کافی به زمینه‌های شرعی که این متون را تبیین می‌کنند، توجه کند.

اهمیت توسعه‌ی روش‌های آموزشی

با وجود ملاحظات انتقادی، دکتر ابوسمحه اشاره کرد که این کتاب در را به روی بحث‌های مهمی درباره‌ی چگونگی توسعه روش‌های آموزشی در علم حدیث گشوده است. او از پژوهشگران مسلمان خواست تا از برخی ابزارهای انتقادی مدرن بهره‌برداری کنند، اما با احتیاط، و با در نظر گرفتن ویژگی‌های خاص میراث اسلامی. او بر اهمیت عدم پیاده‌سازی روش‌های انتقادی غربی به‌طور نامناسب با مطالعات اسلامی تأکید کرد و توضیح داد که توسعه‌ی روش‌شناختی باید با آگاهی عمیق از اصول علم حدیث و اعتبار روایت‌های نبوی صورت گیرد.