گروه : h133
حوزه : ۱۰ خبر اول, اخبار, برگزیده ترین ها, جامعه و فرهنگ, حوزه و فقاهت, روانشناسي, زنان و خانواده, عرصه فرهنگ و تربیت, علوم تمدن اسلامي, گزارش, مبانی علوم انسانی اسلامی, مشروح خبرها, مهم ترین خبر صفحه اول
شماره : 43444
تاریخ : ۲۸ مهر, ۱۴۰۴ :: ۱۸:۱۵
گزارش اختصاصی نشست علمی «تغییر جنسیت از منظر فقه با تاکید بر ماهیت ترنس سکشوال»؛
بررسی ابعاد فقهی، حقوقی و پزشکی تغییر جنسیت در ایران/ ضرورت تدوین قانون جامع
حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدمهدی کریمی نیا: بحث ما درباره‌ی تغییر جنسیت جراحی است، نه تغییر جنسیت به‌وسیله‌ی دارو، هیپنوتیزم، یا روش‌های روانی و جادویی. تغییر جنسیتی که موضوع بحث فقهی است، تنها از راه عمل جراحی روی اندام تناسلی تحقق می‌یابد؛ عملی که ماهیت جنسی فرد را دگرگون می‌سازد.
به گزارش خبرنگار پایگاه خبری علوم انسانی مفتاح، نشست علمی «تغییر جنسیت از منظر فقه با تاکید بر ماهیت ترنس سکشوال» با ارائه حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمد مهدی کریمی نیا، مدرس حوزه علمیه قم، در تاریخ ۱۶ام مهرماه توسط موسسه آموزش عالی امام رضا (ع) برگزار شد. هدف این نشست، واکاوی و تبیین جایگاه تغییر جنسیت در فقه و قانون جامعه اسلامی‌ست که در ادامه، شرح کامل جلسه به تفصیل بیان شده است:
دبیر جلسه
در آغاز، این پرسش مطرح می‌شود که منظور از تغییر جنسیت چیست و موضوع آن دقیقاً چه افرادی را دربرمی‌گیرد؟ به بیان دیگر، نقطه‌ی آغاز بحث ما این است که نخست مفهوم «تغییر جنسیت» را روشن کنیم؛ یعنی بدانیم این اصطلاح به چه چیزی اطلاق می‌شود. سپس به سراغ دیدگاه‌های فقهی در این زمینه برویم و در ادامه بررسی کنیم چه کسانی مشمول این عنوان می‌شوند و از دیدگاه فقهی برای چه افرادی انجام این عمل جایز است؟حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمدمهدی کریمی نیا
آیا منظور از موضوع تغییر جنسیت همان افراد «خنثی» یا دو‌جنسه هستند که در فقه از آنان یاد شده است؟ یا این عنوان، افزون بر خنثی‌ها، شامل کسانی هم می‌شود که از نظر فقهی «ترنس‌سکشوال» (Transsexual) شناخته می‌شوند، یعنی افرادی که با وجود سلامت جسمی، خود را متعلق به جنس مخالف می‌دانند؟ و حتی فراتر از آن، آیا هر کسی که صرفاً در خود تمایل یا احساس تغییر هویت جنسی دارد، مجاز است چنین اقدامی انجام دهد؟ این‌ها پرسش‌هایی است که در ادامه باید به‌صورت دقیق بررسی شود. به‌طور خلاصه، تغییر جنسیت عبارت است از عمل جراحی بر اندام تناسلی به‌گونه‌ای که جنس ظاهری فرد از مرد به زن یا از زن به مرد تبدیل شود. گاهی نیز فرد «خنثی» با انجام عمل جراحی، به یکی از دو جنس مشخص (زن یا مرد) تبدیل می‌شود. در برخی موارد، این جراحی ممکن است سبب شود شخصی که از نظر زیستی سالم است، به موجودی تبدیل شود که نه کاملاً زن است و نه مرد (خنثی مصنوعی). همچنین ممکن است در اثر جراحی، جنسیت واقعی فرد آشکار شود. بنابراین، بحث ما درباره‌ی تغییر جنسیت جراحی است، نه تغییر جنسیت به‌وسیله‌ی دارو، هیپنوتیزم، یا روش‌های روانی و جادویی. تغییر جنسیتی که موضوع بحث فقهی است، تنها از راه عمل جراحی روی اندام تناسلی تحقق می‌یابد؛ عملی که ماهیت جنسی فرد را دگرگون می‌سازد. این نوع تغییر با «تغییر ژنتیکی» یا «تغییر کروموزومی» تفاوت دارد. همچنین نباید آن را با «تعیین جنسیت» (برای مثال، انتخاب جنسیت جنین پیش از تولد یا مشخص کردن جنسیت نوزاد با سونوگرافی) اشتباه گرفت. در فقه نیز میان این موارد تفاوت روشنی وجود دارد؛ حتی «تعیین جنسیت خنثی» ــ که در فقه به تفصیل درباره‌ی آن بحث شده است ــ با تغییر جنسیت مورد بحث ما متفاوت است. پیش از بررسی احکام فقهی، باید روشن شود مبنای تشخیص جنسیت در فقه چیست. معیارهای گوناگونی در این زمینه مطرح شده است: ۱. کروموزومی: اگر ترکیب کروموزومی فرد XX باشد، زن و اگر XY باشد، مرد شمرده می‌شود. ۲. هورمونی: تعیین جنسیت بر اساس غلبه‌ی هورمون‌های مردانه یا زنانه. ۳. روانی و ذهنی: بر پایه‌ی احساس یا تمایل درونی فرد نسبت به تعلق به جنس خاص؛ دیدگاهی که برخی روان‌شناسان مطرح کرده‌اند. ۴. اندام تناسلی: بر اساس ظاهر و کارکرد اندام تناسلی فرد، که اگر اندام پسرانه داشته باشد مرد و در غیر این صورت زن به شمار می‌رود. از میان این دیدگاه‌ها، فقه اسلامی معیار چهارم را به عنوان ملاک اصلی تعیین جنسیت می‌پذیرد. معیارهای دیگر در حکم قرینه یا مؤیدند، اما ملاک نهایی همان اندام تناسلی است. جالب آنکه بیشتر پزشکان (حدود ۸۰ درصد) نیز این مبنا را معتبر می‌دانند؛ زیرا اگر معیار اصلی کروموزوم یا هورمون بود، نیازی به جراحی اندام تناسلی وجود نداشت. از آنجا که عمل جراحی به شیوه‌ی امروز در گذشته وجود نداشت، موضوع تغییر جنسیت به معنای مصطلح کنونی در فقه و روایات سابقه‌ای ندارد. با این حال، می‌توان در متون فقهی و روایی چند حوزه‌ی نزدیک به این بحث را یافت که به نوعی زمینه‌ی نظری آن محسوب می‌شوند: ۱. مبدّل‌پوشان (تَشبّه): مردانی که لباس زنانه می‌پوشند یا زنانی که لباس مردانه بر تن می‌کنند. ۲. خنثی‌ها (دو‌جنسه‌ها): افرادی که دارای نشانه‌های هر دو جنس‌اند. در فقه درباره‌ی جنسیت، ازدواج و ارث آنان مباحث مفصلی وجود دارد. ۳. لواط (همجنس‌گرایی مردان) و مساحقه (همجنس‌گرایی زنان) که در منابع روایی و فقهی با احکام ویژه‌ای بررسی شده‌اند. این چهار مبحث، یعنی تشبّه، خنثی‌ها، لواط و مساحقه، از جهتی می‌توانند پیش‌زمینه‌های تاریخی و فقهی بحث تغییر جنسیت به شمار آیند، هرچند خودِ عنوان «تغییر جنسیت» به‌صورت مستقل در منابع کهن مطرح نبوده است. موضوع تغییر جنسیت به شکل جراحی، پدیده‌ای نسبتاً نوپدید است و کمتر از یک قرن از نخستین عمل‌های انجام‌شده در جهان می‌گذرد.- نخستین عمل جراحی تغییر جنسیت در انگلستان در سال ۱۹۴۲ میلادی انجام شد.
- در ایالات متحده آمریکا در سال ۱۹۵۴،
- در مصر در سال ۱۹۸۲،
- و در ایران نخستین نمونه ثبت‌شده به سال ۱۳۰۹ شمسی بازمی‌گردد.
- آیا تغییر جنسیت فی‌نفسه جایز است یا نه؟
- تأثیر تغییر جنسیت بر ازدواج و نفقه: اگر یکی از زوجین پس از ازدواج تغییر جنسیت دهد، حکم نکاح و حقوق مالی (مانند نفقه و مهریه) چگونه خواهد بود؟
- تأثیر بر ولایت و حضانت فرزندان: اگر پدر تغییر جنسیت دهد و به زن تبدیل شود، آیا ولایت همچنان برای او باقی است؟ یا اگر مادر تغییر جنسیت دهد، آیا حضانت فرزند حفظ می‌شود؟
- تأثیر بر ارث: در صورتی که فردی پس از تغییر جنسیت، یکی از والدین خود را از دست دهد، آیا سهم‌الارث او بر اساس جنسیت جدید محاسبه می‌شود یا سابق؟
- تأثیر بر مسئولیت‌های مدنی و کیفری: اگر فردی به عنوان مرد قرارداد یا تعهدی امضا کرده و سپس تغییر جنسیت داده است، وضعیت حقوقی او چگونه خواهد بود؟ آیا تفاوت‌های شرعی در مجازات میان زن و مرد بر او اثر دارد؟
دبیر جلسه
برخی معتقدند که گاه تمایلات به جنس مخالف، نه ناشی از اختلال هویت جنسی، بلکه نتیجه تربیت خانوادگی یا اجتماعی نادرست است. آیا می‌توان گفت این‌گونه افراد نیز در زمره ترنس‌ها قرار می‌گیرند؟ به بیان دیگر، آیا ترنس‌ها را می‌توان در قالب یک طیف در نظر گرفت؟ در یک سوی این طیف، افرادی قرار دارند که دچار اختلال شدید هویت جنسی هستند و در نهایت ممکن است ناچار به تغییر جنسیت شوند؛ و در سوی دیگر، کسانی‌اند که صرفاً گرایش‌هایی به رفتار یا پوشش جنس مخالف دارند، بدون آنکه خود را واقعاً متعلق به آن جنس بدانند. به‌عنوان مثال، در روان‌شناسی گاه از افرادی که گرایش‌های هم‌جنس‌گرایانه دارند به عنوان سکشوال‌ها (Sexuals) یاد می‌شود. برخی از روان‌شناسان معاصر این گرایش را نیز نوعی بیماری می‌دانند و تأکید دارند که نباید با چنین افرادی مانند مجرم برخورد کرد، هرچند رفتارشان از دید دینی و اخلاقی ناپسند است. سؤال اصلی این است که مرز تمایز میان اختلال هویت جنسی و صرف تمایل یا گرایش به جنس مخالف چیست؟ آیا صرف گفتن اینکه فردی می‌گوید «احساس زن بودن دارم» یا «تمایلات زنانه دارم» کافی است تا او ترنس محسوب شود؟ یا این احساس باید به‌قدری شدید باشد که به سطح اختلال برسد و تشخیص آن نیز تنها با نظر کارشناسان متخصص و مراجع ذی‌صلاح ممکن است؟دکتر محمدمهدی کریمی‌نیا
فرمایش شما دربردارنده دو نکته است. نکته نخست آن است که آیا تربیت در بروز این اختلال نقشی دارد یا خیر؟ در پاسخ باید گفت: بله، در برخی موارد تربیت می‌تواند در شکل‌گیری ظاهری چنین گرایش‌هایی تأثیرگذار باشد. برای مثال، خانواده‌ای را در نظر بگیرید که تمایل شدیدی به داشتن فرزند پسر دارد، اما خداوند به آنان دختری عطا کرده است. گاه چنین والدینی به‌جای پذیرش واقعیت، فرزند خود را پسر معرفی می‌کنند، برای او شناسنامه پسرانه می‌گیرند، لباس‌های پسرانه می‌پوشانند و او را مکرراً با هویت پسرانه صدا می‌زنند. طبیعی است که چنین رفتارهایی در برخی موارد می‌تواند بر ذهن و رفتار کودک اثر بگذارد و در آینده نوعی اختلال در هویت جنسی او پدید آورد. اما باید توجه داشت که این‌گونه موارد، اگر صرفاً ریشه در تربیت داشته باشند، غالباً سطحی، موقتی و قابل درمان‌اند. این اختلال‌ها با جلسات مشاوره روان‌شناسی، اصلاح تربیت خانوادگی و آگاهی‌بخشی به فرد، قابل درمان و بازگشت‌پذیر هستند. بنابراین اگر گرایش‌ها و رفتارهای جنسیتیِ خاص، ناشی از محیط و تربیت باشند، می‌توان با درمان‌های روان‌شناختی آن را برطرف کرد. اما آنچه ما در بحث «ترنس‌سکشوال‌ها» از آن سخن می‌گوییم، ناظر به افراد مبتلا به اختلال واقعی هویت جنسی است؛ یعنی کسانی که از ابتدای تولد، دچار ناهماهنگی در احساس جنسیتی خود بوده‌اند. این افراد از دوران کودکی رفتارهایی متناسب با جنس مخالف از خود بروز می‌دهند؛ مثلاً پسری که از کودکی در میان دختران بازی می‌کند، لباس دخترانه می‌پوشد و به‌طور طبیعی به سبک زندگی دخترانه تمایل دارد. با گذر زمان، به‌ویژه در دوران بلوغ، این ناهماهنگی آشکارتر می‌شود و رفتارهای فرد بیش از پیش نشان‌دهنده اختلال در هویت جنسی او خواهد بود. به‌ویژه در دوران تحصیل ــ در مقاطع راهنمایی، دبیرستان و حتی دانشگاه ــ این تفاوت‌ها نمایان‌تر می‌شود. پسرانی که چنین اختلالی دارند، رفتار و گفتار زنانه از خود نشان می‌دهند، لباس‌های زنانه می‌پوشند و لحن و حرکاتشان شبیه زنان است. کسی که اندکی با این پدیده آشنا باشد، می‌تواند این تفاوت را به‌خوبی تشخیص دهد. ازاین‌رو، گرچه تربیت ممکن است در بروز برخی اختلالات موقتی نقش داشته باشد، اما آنچه موضوع بحث فقهی و پزشکی ماست، اختلال‌های واقعی و پایدار است که مجوز عمل جراحی برای آنها مطرح می‌شود. در گفت‌وگوهایی که با این افراد داشته‌ام، موارد متعددی از این دست مشاهده کرده‌ام. برخی از آنان بیش از ده سال درگیر این مسئله بوده‌اند، بارها به دادگاه و کلانتری مراجعه کرده‌اند و خانواده‌شان نیز به‌شدت آسیب دیده‌اند، اما همچنان بر باور خود پافشاری می‌کنند و درمان‌های روانی نیز در آنها تأثیری ندارد. چنین افرادی، مبتلایان واقعی به اختلال هویت جنسی هستند. در مقابل، مواردی هم وجود دارد که فرد صرفاً به‌دلیل مشکلات روحی یا عاطفی موقتی، خود را «ترنس» معرفی می‌کند. در گفت‌وگو و مشاوره مشخص می‌شود که این افراد در واقع از ازدواج یا از نقش جنسیتی خود فاصله گرفته‌اند و در اثر شرایط خاص، چنین تصوری پیدا کرده‌اند. در این موارد، با درمان و مشاوره مناسب، مسئله برطرف می‌شود. در مجموع، وقتی از «ترنس واقعی» سخن می‌گوییم، منظور افرادی است که از بدو تولد دچار اختلال بوده‌اند؛ به‌عبارتی، این یک نارسایی عمیق روانی و مغزی است که با رشد فرد شدت بیشتری می‌یابد و در نهایت خود را در رفتار، گفتار و تمایلات او نشان می‌دهد. اما نکته دیگری که اشاره فرمودید، تمایز میان ترنس‌سکشوال‌ها و همجنس‌گرایان (هوموسکشوال‌ها) است. باید دانست که این دو گروه اساساً متفاوت‌اند. همجنس‌گرایان افرادی هستند که به لحاظ روانی منحرف شده‌اند و تمایل به برقراری رابطه با هم‌جنس خود دارند، درحالی‌که جنسیت خود را پذیرفته‌اند. به عبارت دیگر، یک مرد همجنس‌گرا همچنان خود را «مرد» می‌داند و هیچ تمایلی به تغییر جنسیت ندارد، بلکه انحراف او در تمایل جنسی به هم‌جنس است. همین‌طور یک زن همجنس‌گرا نیز بدن زنانه خود را می‌پذیرد و علاقه‌ای به تغییر جنسیت نشان نمی‌دهد. در مقابل، ترنس‌سکشوال‌ها با بدن و جنسیت خود دچار مشکل‌اند. آنان احساس می‌کنند در جسم اشتباهی به دنیا آمده‌اند و تمایل جدی به تغییر جنسیت دارند. بنابراین، تفاوت بنیادین این دو گروه در منشأ اختلال و نوع تمایل است: همجنس‌گرایی انحراف در میل جنسی است، اما ترنس‌سکشوال نوعی اختلال در هویت جنسی و ناهماهنگی روان و جسم. نتیجه اینکه، ترنس‌سکشوال‌ها نه با دوجنسی‌ها (خنثی‌ها) یکسان‌اند و نه با همجنس‌گرایان؛ بلکه گروهی مستقل با ویژگی‌های خاص خود به شمار می‌روند. از منظر فقهی، فقهای ما جواز عمل جراحی برای این افراد را مطرح کرده‌اند، اما با دو شرط مهم: نخست آنکه عمل جراحی باید آخرین مرحله درمان باشد، یعنی پس از طی تمام مراحل روان‌درمانی و مشاوره، و زمانی که هیچ روش دیگری پاسخگو نیست. دوم آنکه عمل جراحی باید واقعی و مؤثر باشد، یعنی فرد را حقیقتاً به جنس مخالف تبدیل کند، نه اینکه صرفاً تغییری صوری و ظاهری ایجاد کند. در یکی از جلسات که جمعی از پزشکان جراح نیز حضور داشتند، این نکته مطرح شد. من به همین دو شرط فقها اشاره کردم. پس از سخنان من، دو تن از جراحان اظهار داشتند که ما هرگز ادعا نکرده‌ایم با عمل جراحی می‌توان فردی را کاملاً به جنس مخالف تبدیل کرد. آنان گفتند: هدف ما صرفاً آن است که جسم بیمار تا حدی با روح و روان او هماهنگ شود، نه اینکه حقیقتاً جنسیتش تغییر کند. بنابراین، حتی از نظر پزشکی نیز باید پذیرفت که عمل جراحی، تبدیل واقعی جنسیت را ممکن نمی‌کند و این خود یکی از چالش‌های اساسی در این زمینه است. دبیر جلسه پس به عنوان مثال، پسری که تغییر جنسیت داده و به دختر تبدیل شده، قادر به تولید مثل و بچه‌دار شدن نیست. او ممکن است از نظر ظاهری خصوصیات زنانه داشته باشد، اما از نظر واقعی توان باروری ندارد و بالعکس. آیا واقعاً این‌طور است؟دکتر محمدمهدی کریمی‌نیا
بله، این نکته بسیار مهم است. با انجام عمل جراحی تغییر جنسیت، امکان تولید مثل از بین می‌رود. یعنی اگر پسری به دختر تبدیل شود، برای همیشه عقیم می‌شود و همین‌طور دختری که به پسر تبدیل شده است. هرچند ظاهر فرد به جنس مخالف تغییر یافته، اما امکان داشتن فرزند را ندارد. در برخی موارد دیده‌ایم که این افراد از طریق فرزندخواندگی اقدام به داشتن فرزند می‌کنند؛ مثلاً مردی که تغییر جنسیت داده و با یک زن ازدواج کرده، فرزندی را به فرزندخواندگی می‌آورد تا به این شکل مشکل خود را تا حدی حل کند، اما به واقعیت، عمل جراحی باعث عقیمی کامل می‌شود و امکان داشتن فرزند طبیعی دیگر وجود ندارد. در مورد جزئیات پزشکی عمل، وقتی می‌خواهند پسری را به دختر تبدیل کنند، اندام تناسلی مردانه برداشته می‌شود. سپس با استفاده از قسمتی از روده بزرگ، یک مجرای درونی شبیه اندام زنان ایجاد می‌شود و با تزریق هورمون‌های زنانه، فرد صاحب سینه می‌شود و موهای صورت از بین می‌رود. به این ترتیب، هم اندام تناسلی، هم صورت و هم سینه فرد به طور قابل توجهی شبیه زنان می‌شود، به گونه‌ای که در ظاهر نمی‌توان تشخیص داد که فرد عمل جراحی کرده است. برای مثال، یک مرد که تغییر جنسیت داده بود، پس از تبدیل شدن به زن با مردی ازدواج کرد و تا چند ماه شوهرش متوجه نشد که او در واقع مرد بوده است. این موضوع پس از افشای حقیقت منجر به طلاق شد. به همین دلیل، توصیه می‌شود افرادی که قصد ازدواج دارند، وضعیت واقعی خود را به طرف مقابل اطلاع دهند، وگرنه این نوع پنهان‌کاری از نظر حقوقی تدلیس محسوب می‌شود و حق فسخ برای طرف مقابل محفوظ است. در مورد دخترانی که به پسر تبدیل می‌شوند، روند عمل شامل سه مرحله است: ۱. خارج کردن رحم و تخمدان‌ها، ۲. تخلیه سینه‌ها، ۳. ساخت اندام تناسلی مردانه با استفاده از بافت‌های بدن خود بیمار و پیوند آن در محل مناسب. این فرآیند معمولاً در طول حدود دو سال و با انجام سه عمل جراحی انجام می‌شود و فرد پس از آن به عنوان مرد شناخته می‌شود. از منظر فقهی، دیدگاه فقهای شیعه معاصر در این موضوع به دو گروه تقسیم می‌شود:- گروه اول که جواز تغییر جنسیت را قبول دارند، از جمله مرحوم امام خمینی که حداقل دو بار به این موضوع اشاره کرده‌اند (یکی در کتاب تحریرالوسیله و دیگری در فتوایی برای خانم ملکارا). نزدیک به نه نفر از فقهای معاصر شیعه نیز بر اساس این فتاوا جواز عمل جراحی تغییر جنسیت را تأیید کرده‌اند.
- گروه دوم، جمعیت بیشتری از فقها هستند که این عمل را حرام می‌دانند.
© 2025 تمام حقوق این سایت برای پایگاه خبری مفتاح انسانی اسلامی محفوظ می باشد.