الزامات آموزش در فضای مجازی/ اصحاب فناوری در جهت ایجاد بسترهای اخلاق گرا در سامانه ها و اپلیکیشن های آموزشی، رویکرد خنثی‌ دارند

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی؛ حجت الاسلام والمسلمین دکتر رضا غلامی در همایش ملی اخلاق آموزش و پژوهش در فضای مجازی که ۲۶ مهرماه ۱۴۰۱، در موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، برگذار شد بیان کرد؛

نخستین پرسش این است که مراد از اخلاق چیست؟ اخلاق، صفات خوب و تعالی بخش می‌باشد که همه انسان‌ها بر خوب بودن و تعالی بخش بودن آن اتفاق نظر دارند و عقل انسان در قالب مجموعه‌ای از بایدها و نبایدها انسان را به رعایت آن فرا می‌خواند؛ بنابراین اخلاق یک امر فطری و جهان‌شمول است. یعنی نه تنها منشا بایدها و نبایدهای اخلاقی سرشت و درون انسان است، بلکه شامل همه انسانها در هر عصر و مکان می‌شود.

با این ملاحظه، کسی را نمی توان سراغ گرفت که در وضعیت طبیعی، با اخلاق و ارزش‌های اخلاقی مخالف باشد. مگر وضع طبیعی در اثر غلبه بُعد حیوانی بر انسانی و زائل شدن عقل، با اختلال جدی روبرو شده باشد. هر چند اخلاق یک امر ذاتی و درونی است اما با تربیت در کُنش‌های انسانی نهادینه می‌شود و در درون شاکله شخصیتی انسان رسوخ می کند. لذا تربیت اخلاقی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است.

دومین پرسش، این است که چرا از اخلاق در آموزش مجازی صحبت می‌کنیم؟ در پاسخ می‌گوییم: اولاً، حضور اخلاق در آموزش مجازی از جهت فردی و اجتماعی، تعالی بخش است. یعنی به رشد و تکامل انسان و جامعه انسانی کمک می‌کند. ثانیاً به ارتقاء کیفی آموزش کمک می کند؛ به این معنا که هر میزان آموزش و به تبع آن، آموزش مجازی اخلاقی‌تر باشد، کیفیت و اثرگذاری آموزش بیشتر می‌شود. ثالثاً حضوری نبودن آموزش و به تبع آن، کمرنگ شدن حیای ناشی از مواجهه حضوری و چهره به چهره، و عوامل متعدد دیگری مانند وساطت فناوری، و وجود پدیده ناشناختگی در بعضی موارد، امکان بروز رفتارهای غیر اخلاقی در آموزش مجازی را بالا می برد.

برخی از رفتارهای غیر اخلاقی رایج در آموزش مجازی ایران که می‌تواند دغدغه آفرین تلقی شود، عبارتند از؛ غیبت و تاخیر و استفاده از افراد غیر به جای خود، تقلب، عدم رعایت نزاکت و آراستگی رفتاری و گفتاری و نمادین، پخش صوت و تصویر غیر اخلاقی در خلال آموزش، اثرپذیری عمدی و غیر عمدی محیط های نامناسب بیرونی در محیط الکترونیکی، استفاده از اطلاعات ذخیره شده یا قابل ذخیره در تخریب افراد یا باج گیری از آنها، عدم رعایت مالکیت معنوی دیگران و غیره

مساله دیگر، این است که آموزش مجازی به مثابه مکمل آموزش حضوری در نظام آموزش عالی حضور خواهد داشت. گرچه آموزش مجازی در کشور ما در ماجرای کرونا رواج یافت و فراگیر شد، اما نزدیک به دو دهه هست که آموزش مجازی در دنیا به شدت رشد کرده و دائما قابلیت های آن بیشتر شده است.

باید توجه داشت که به رغم‌ پایان دوره کرونا، آموزش مجازی در ایران در کنار آموزش حضوری خواهد ماند. ضمن آنکه در شرایط خاص مانند بیماری های همه گیر و ویروسی، آلودگی هوا و غیره که آموزش حضوری با توقف کوتاه مدت یا میان مدت روبرو میشود، به صورت طبیعی، آموزش مجازی جایگزین آموزش حضوری خواهد شد. این در حالی است که در اثر کرونا، هم زیرساخت های لازم در آموزش مجازی گسترش پیدا می کند و هم نرم افزارها در این عرصه با رشد نسبتاً خوبی روبرو شده است.

در اینجا مجددا سئوالی قابل طرح است و آن اینکه، منظور ما از آموزش مجازی چیست؟

آموزش مجازی در یک تعریف ساده، آموزشی است که نه تنها محیط آموزشی به محیط الکترونیکی تبدیل می‌شود، و دیگر نیازی به حضور تجمیعی استاد و دانشجویان در مکان فیزیکال خاص به معنای متعارف نیست، بلکه روش ها و ابزارهای آموزش الکترونیکی ( بر بستر شبکه اینترنت یا اینترانت ) در قالب اپلیکیشن های گوناگون، جای روش های سنتی و فیزیک محور را خواهد گرفت و قابلیت های جدیدی برای آموزش و یادگیری فراهم خواهد شد.

همانطور که اشاره شد، آموزش مجازی طی دو دهه اخیر با رشد چشم گیری در دنیا روبرو بوده است و ما در ایران، نه تنها تجربه چندانی از قابلیت های فراوان آموزش مجازی نداریم بلکه حداقل های آموزش مجازی روبرو هستیم. از همین جهت، وقتی از اخلاق در آموزش مجازی نیز صحبت می کنیم، خیلی قادر نیستیم مواجهه اخلاقی در قابلیت های متنوع و پیچیده آموزش مجازی در دنیا را به نحو ملموسی در نظر بگیریم. البته در اینکه آموزش حضوری در یادگیری از آموزش مجازی موثر تر است، تقریبا اتفاق نظر وجود دارد لذا توصیه می‌شود در شرایط عادی، از آموزش مجازی به عنوان مکمل آموزش حضوری استفاده شود.

فناوری، در آموزش مجازی چه موضعی دارد؟ در پاسخ باید گفت فناوری مخلوق انسان است و  در شرایط طبیعی، از انسانی که ذاتا یک موجود اخلاقی، تولید غیر اخلاقی سر نمی زند و اگر سر زد، اتفاقی بر خلاف سرشت انسانی است. بعضی از فناوری های ارتباطاتی در شرایط حاضر، خنثی بودن را برای خود یک امتیاز تلقی می‌کنند لذا گرایش فعالی در حوزه اخلاق ندارند. البته در سالهای اخیر تلاش های زیادی برای رعایت خطوط قرمز اخلاقی در فناوری ها و به تبع آن، در محصولات فناوری به خصوص در محیط،فضای مجازی صورت گرفته است.

بعضی از فناوری ها، در اثر شرایط غیر طبیعی، غلبه رذائل اخلاقی بر فضائل اخلاقی و نفع محوری خالی از اخلاق، محیط بی اخلاقی را مهیا می کنند. البته در کل، فناوری های آموزشی نسبت به سایر فناوری ها، اخلاقی تر محسوب می‌شوند.

بحث کاربردی من در اینجا، حول این پرسش می گردد که اخلاقی شدن آموزش فضای مجازی چه الزاماتی دارد؟من در این زمینه، چند نظر مشخص دارم :

یکم. فناوری و اپلیکیشن های آموزشی با اتکاء به هوش مصنوعی، جانبدار اخلاق باشند و امکان بروز کنش های غیر اخلاقی را کاهش دهند.

دوم. رگولاتوری یا تنظیم‌گری های مراجع بالادستی در جهت گسترش مرزهای اخلاقی در فضای مجازی باشد.

سوم. فرهنگ آموزش مجازی که بخش مهمی از آن اخلاق است، به عناصر اصلی آموزش به ویژه دانشجویان تعلیم داده شود.

چهارم. ضمن افزایش نظارت سیستماتیک و غیر سیستماتیک، با کنش های غیر اخلاقی حاد چه از جانب دانشجو و چه از جانب استاد، برخورد قانونمند صورت گیرد.

پنجم. رعایت اخلاق در آموزش مجازی دائما مطالبه گری شود.

در این میان، نقش کلیدی استاد در حفظ و گسترش اخلاق در آموزش مجازی را نباید دست کم گرفت. استادان، بیشترین نقش را در رواج اخلاق در فضای مجازی بر عهده دارند. استاد نه تنها باید خود، در رعایت اخلاق در محیط کلاس بیش از بقیه احساس مسئولیت کند، بلکه در جایگاه الگوی اخلاقی در کلاس قرار داشته باشد. از طرف دیگر، استاد باید بسترهایی که می تواند در آن کنش غیر اخلاقی در کلاس رخ دهد را شناسایی و آنها را رفع کند. علاوه بر این، از استاد انتظار می رود، هم از بروز کنش های غیر اخلاقی در کلاس مجازی پیشگیری کند و هم جلوی کنش های غیر اخلاقی در کلاس را به طور جدی بگیرد.

در کنار نقش منحصر بفردی که استادان دارند، نقش دانشجو در حفظ و گسترش اخلاق در آموزش مجازی هم بسیار حائز اهمیت است. مایلم برای نمونه به چند نقش اساسی اشاره کنم :
یک. درک اهمیت و آثار حضور اخلاق در آموزش مجازی چه در بهبود کیفیت آموزش و چه صیانت از حریم خصوصی و امنیت شخصی
دو. خویشتن داری اخلاقی حتی در شرایط ناشناختگی
سه. مشارکت با بقیه اعم از دانشجویان، استاد و دانشگاه، در اخلاقی تر شدن آموزش مجازی
چهار. حساسیت به رعایت اخلاق و اعتراض نسبت به کنش های غیر اخلاقی در کلاس مجازی

بحث دیگر این است که خود دانشگاه در حفظ و گسترش اخلاق در آموزش مجازی چه نقش هایی می تواند داشته باشد؟
به نظر می رسد جا دارد :
یکم، دانشگاه فضای ظاهری کلاس های مجازی را به سمت کنش اخلاقی متمایل کند.
دوم، مقررات گذاری فراتر از مقررات گذاری فناوری ها و سامانه ها
سوم. آموزش و تربیت اخلاقی در محیط آموزش مجازی را در دستور کار خودش قرار دهد.
چهارم،‌ نظارت فرا سیستماتیک بر روی کلاس ها داشته باشد.‌
پنجم، امکان رسیدگی قانونمند به گزارش های رفتارهای غیر اخلاقی در آموزش مجازی را بوجود بیاورد. به ویژه در مواردی که استاد رفتار غیر اخلاقی داشته است.
ششم، تشویق عناصر اخلاق گرا و متقابلا  تنبیه عناصر اخلاق گریز و متخلف را در دستور کار خود قرار دهد.

من در جمع بندی مباحث قصد دارم چند نکته کلیدی عرض کنم :

اولاً، هر قدر اخلاق در آموزش مجازی گسترش پیدا کند، هم به تعالی فردی و اجتماعی کمک خواهد شد و هم کیفیت آموزش، بهبود خواهد یافت.

ثانیاً، اصحاب فناوری در جهت ایجاد بسترهای اخلاق گرا در سامانه ها و اپلیکیشن های آموزشی مواجهه فعال و مبتکرانه‌ای ندارند و رویکرد خنثی‌ای دارند. ثالثاً، امروز نگرانی های به جایی درباره رفتارهای غیر اخلاقی در کلاس های مجازی وجود دارد که برای رفع آنها باید برنامه‌ریزی شود.
رابعاً، تربیت اخلاقی در محیط آموزش مجازی اجتناب ناپذیر است و به دلیل سهم بالایی که در اخلاقی تر شدن کلاس های مجازی دارد، باید در دستور کار متولیان امر قرار بگیرد.
خامساً، چهار بازیگر اصلی در اخلاقی تر شدن آموزش فضای مجازی نقش هاس کلیدی دارند : صاحبان فناوری، دانشگاه، استاد و دانشجو که اخلاقی تر شدن آموزش مجازی جز با هماهنگی و هم افزایی این بازیگران میسر نخواهد شد.
سادساً، بر خلاف تصوری که بعضی آن را رواج می دهند، اشاعه اخلاق در آموزش مجازی امکان پذیر است و حتی فناوری به آن کمک های موثری می کند.

 

https://ihkn.ir/?p=30126