سه مرحله نقش‌آفرینی ارزش‌ها در پژوهش‌های علوم انسانی / تفاوت علوم انسانی توصیفی و دستوری چیست؟

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، شصت‌وهشتمین نشست از سلسله جلسات «سه‌شنبه‌های علوم انسانی اسلامی» با عنوان «رابطه ارزش‌ها و علوم انسانی توصیفی» با سخنرانی حجت الاسلام و المسلمین علی مصباح و دبیری علمی حجت‌الاسلام دکتر گرایی در تالار مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) در قم میان گروه‌های علمی فلسفه و کلام و فلسفه دین برگزار شد. این نشست به بررسی تأثیر ارزش‌ها در فرآیند تحقیق علمی و چالش‌های مرتبط با آن اختصاص داشت.

رابطه ارزش ها و علوم انسانی توصیفی

دکتر گرایی در ابتدای جلسه، ضمن تأکید بر اهمیت این موضوع، به چالش دیرینه تفکیک علم و ارزش اشاره کرد و توضیح داد که مسئله اصلی در علوم انسانی توصیفی، برخلاف علوم دستوری که ارتباط نزدیکی با ارزش‌ها دارند، بررسی نقش ارزش‌ها در فرایند توصیف واقعیت است.

سخنران اصلی جلسه، حجت الاسلام و المسلمین دکتر علی مصباح، در سه محور به تبیین موضوع پرداخت: نخست، ماهیت علوم انسانی توصیفی؛ دوم، دوگانه «علم ارزش‌بار یا علم فارغ از ارزش»؛ و سوم، تأثیر ارزش‌ها در مراحل مختلف پژوهش.

وی علوم انسانی توصیفی را به‌عنوان علومی معرفی کرد که به توصیف پدیده‌های انسانی، تبیین علل آن‌ها و تفسیر معنای آن‌ها می‌پردازند، و در مقابل علوم دستوری قرار دارند که به ارزش‌گذاری، ارائه راه‌حل یا تعیین بایدها و نبایدها می‌پردازند.

حجت الاسلام و المسلمین مصباح ضمن بررسی تفاوت این دو نوع علم، به چگونگی تأثیر ارزش‌ها در علوم توصیفی پرداخت. او توضیح داد که نقش ارزش‌ها را باید در سه مرحله از تحقیق علمی بررسی کرد:‌‌ ۱ـ مرحله انتخاب موضوع و هدف‌گذاری تحقیق. ۲ـ مرحله تحقیق علمی خالص که به کشف واقعیت‌های توصیفی می‌پردازد. ۳ـ مرحله کاربرد نتایج علمی.

وی تأکید کرد که تأثیر ارزش‌ها در مراحل انتخاب موضوع و کاربرد، اجتناب‌ناپذیر و حتی مثبت است، اما در مرحله تحقیق علمی خالص، دخالت ارزش‌ها می‌تواند واقعیت‌ها را تحریف کند و به برداشت‌های غیرواقعی منجر شود.

تفکیک مراحل تحقیق

یکی از نکات کلیدی حجت الاسلام و المسلمین مصباح، تقسیم فرایند پژوهش به مراحل جداگانه و شفاف‌سازی نقش ارزش در هر مرحله بود. وی با تأکید بر این تفکیک، توضیح داد که در مرحله مقدماتی، انتخاب موضوع اغلب به‌دلیل اهمیت ارزشی آن صورت می‌گیرد. برای مثال، انتخاب بررسی «تأثیر فقر بر جرم‌خیزی» ناشی از دغدغه‌های ارزشی برای کاهش آسیب‌های اجتماعی است. اما در مرحله تحقیق علمی، پژوهشگر باید تلاش کند که به دور از دخالت ارزش‌های شخصی یا اجتماعی، تنها به واقعیت‌ها بپردازد و از تحریف آن‌ها پرهیز کند. حجت الاسلام و المسلمین مصباح پیشنهاد کرد که برای حفظ بی‌طرفی علمی، پژوهشگران باید از روش‌های دقیق علمی استفاده کرده و از تأثیر پیش‌فرض‌های ارزشی در تحلیل داده‌ها جلوگیری کنند.

نقش ارزش‌ها در مرحله کاربرد

او همچنین به مرحله کاربرد یافته‌های علمی پرداخت و توضیح داد که در این مرحله، ارزش‌ها نقشی کلیدی در چگونگی استفاده از نتایج توصیفی ایفا می‌کنند. وی با ارائه مثالی بیان کرد که نتایج یک تحقیق درباره تأثیرات رسانه‌های اجتماعی می‌تواند به‌طور متفاوت برای اهداف مختلف مانند افزایش آگاهی اجتماعی یا دستکاری افکار عمومی به کار رود، و این انتخاب به ارزش‌های تصمیم‌گیران بستگی دارد.

گفت‌وگوی پایانی و جمع‌بندی

در ادامه، مباحثه میان اساتید حاضر صورت گرفت و دیدگاه‌های مختلفی ارائه شد. جمع‌بندی سخنان اساتید نشان می‌دهد که تفکیک مراحل تحقیق علمی می‌تواند از دخالت نامناسب ارزش‌ها در علم جلوگیری کند و نقش بایسته ارزش‌ها در برخی مراحل را مشخص سازد.

اجماع نظرات این بود که اگرچه علم نمی‌تواند کاملاً فارغ از ارزش باشد، اما حضور ارزش‌ها باید در چارچوبی منطقی و مدیریت‌شده باشد.

همچنین، نقد دیدگاه‌های نسبی‌گرایی، ابزارگرایی و علم‌گرایی افراطی در غرب و تأثیر آن‌ها بر روابط علم و ارزش به‌عنوان چالش‌های اصلی مطرح شد. این نشست، با هدف تدوین راهبردهایی برای اسلامی‌سازی علوم انسانی، بستری برای بررسی دقیق‌تر این موضوع در آینده را فراهم کرد.

https://ihkn.ir/?p=41828