بازتعریف آسیب‌های اجتماعی در عصر دیجیتال/ وقتی سیاست‌گذاری واکنشی دیگر پاسخگو نیست

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری علوم انسانی مفتاح، به نقل از خبرگزاری پژوهشگاه فضای مجازی، پنلی تخصصی با عنوان «هدف‌گذاری و طراحی اقدام برای کاهش و پیشگیری آسیب‌های اجتماعی در لایه محتوا و خدمات محتوایی» از سوی پژوهشگاه فضای مجازی در تاریخ ۲۶ شهریورماه ۱۴۰۴ برگزار گردید. در این پنل، شخصیت‌های برجسته علمی و اجرایی زیر حضور داشتند: جناب آقای دکتر سعید اکبری زردخانه، عضو هیئت‌علمی گروه روان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی؛ جناب آقای دکتر رسول صادقی، عضو هیئت‌علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران؛ جناب آقای وحید یادگاری، عضو هیئت‌علمی گروه مهندسی امنیت سایبر دانشگاه علوم انتظامی امین (گروه فتا)؛ و جناب آقای میر مجید خدام، مدیر فرهنگ‌سازی و سواد اجتماعی در معاونت فرهنگی، اجتماعی و امور محتوایی مرکز ملی فضای مجازی.

دکتر رسول صادقی: فضای مجازی و کلان روندها در مدیریت آسیب‌های اجتماعی

دکتر صادقی با اشاره به چندبعدی بودن مسائل و آسیب‌های اجتماعی، بیان کرد که بسیاری از آسیب‌ها یا مسائل اجتماعی که در جامعه رخ می‌دهد، حاصل تغییرات اجتماعی است. به‌عبارت‌دیگر، هنگامی که یک جامعه دچار تغییر می‌شود، هم‌زمان با آن، حوزه‌های جدیدی شکل می‌گیرد که اغلب از سوی ما به‌عنوان «مسئله اجتماعی» یا «آسیب اجتماعی» قلمداد می‌شود. بخشی از این مسائل ممکن است ریشه در تحولات داخلی آن جامعه داشته باشد و بخشی دیگر می‌تواند ناشی از تغییرات جهانی و کلان روندهایی نظیر تغییرات اقلیم، تحولات جمعیتی (مانند مهاجرت یا سالمندی)، دگرگونی در ساختار خانواده، پیشرفت فناوری، فردگرایی و تکثرگرایی باشد. او تأکید کرد که این کلان روندها باید در اسناد سیاستی موردتوجه قرار گیرند، زیرا بخش مهمی از آسیب‌ها یا مسائل اجتماعی در چارچوب همین تغییرات شکل می‌گیرند.

وی با اشاره به نقش فضای مجازی گفت این فضا قادر است یک وضعیت عادی را به‌عنوان مسئله‌ای اجتماعی «برساخت» کند؛ برای نمونه، برجسته‌سازی موضوع مهاجران افغانستانی که بخشی از آن مبتنی بر آمارهای غیرواقعی بوده، نگرش عمومی را تغییر داده است. دکتر صادقی افزود که فضای مجازی هم می‌تواند موجب تولید و بازتولید آسیب شود و هم به ابزاری برای کاهش آن تبدیل گردد که این امر به نوع محتوای تولیدشده بستگی دارد. او نمونه‌هایی چون ترویج زیست جنسی سالم، محتوای مؤثر در کاهش طلاق و تولیدات خانواده‌محور را به‌عنوان ظرفیت‌های مثبت فضای مجازی برشمرد و هشدار داد که محتواهای نادرست یا محاسبات آماری غلط می‌توانند آسیب‌ها را تشدید کنند. صادقی همچنین در حوزه‌های مهاجرت و خانواده به نقش دوگانه فضای مجازی اشاره کرد؛ از ایجاد آسیب و تغییر نگرش‌ها گرفته تا تقویت انسجام یا حتی طرد اجتماعی، و تأکید داشت که مدیریت صحیح محتوا امری ضروری است.

او در پایان خاطرنشان کرد که سیاست‌گذاری اجتماعی در کشور عمدتاً «واکنشی» بوده و با پدیده «تأخر سیاستی» روبه‌رو است؛ در نتیجه، فرصت‌های طلایی برای پیشگیری و اثربخشی از دست می‌رود. صادقی لزوم داشتن نگاهی پیشگیرانه و آینده‌پژوهانه را مطرح ساخت و گفت باید کلان روندهای جهانی و محلی شناسایی شوند تا نه‌تنها آسیب‌های موجود کاهش یابد، بلکه برای مواجهه با آسیب‌های نوظهور نیز آماده باشیم. وی بر اهمیت توجه به نسل‌های جدید، نوجوانان و کودکان تأکید ورزید، زیرا تحولات جمعیتی و جایگزینی نسل‌ها می‌تواند هویت و جهان‌بینی جامعه را دگرگون سازد.

دکتر وحید یادگاری: سلطه‌گری داده و بازتعریف آسیب‌های اجتماعی

دکتر یادگاری با طرح دیدگاهی کلان درباره روندهای اجتماعی، به مفهوم «سلطه‌گری داده» و «اقتصاد داده» پرداخت و توضیح داد که قدرت‌های جهانی با بهره‌گیری از فناوری‌های شالوده‌شکن، به دنبال حکمرانی بر حوزه‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی هستند. وی بیان کرد که حجم داده‌ای که در سه سال آینده تولید خواهد شد، با کل داده‌های تولیدشده در پانزده سال گذشته برابر است و این روند، تغییر ذائقه‌ها، ساختار خانواده و اقتصاد را نیز تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. یادگاری ضمن هشدار نسبت به تأثیر این جریان بر ایران، بر ضرورت تعریف «مسئولیت اجتماعی» برای همه بازیگران داخلی حوزه داده (از شرکت‌های بزرگ تا پلتفرم‌های کوچک) تأکید کرد و خواستار جایگزینی روش‌های پیمایشی سنتی با تحلیل‌های داده‌محور و علوم اجتماعی محاسباتی برای سیاست‌گذاری‌های به‌روز و دقیق شد.

وی همچنین بر لزوم بازتعریف آسیب‌های اجتماعی تأکید داشت و گفت برخی آسیب‌ها که امروز عادی یا منسوخ شده‌اند، باید از فهرست رسمی حذف شوند تا از ایجاد تصویری سیاه و غیرواقعی از وضعیت کشور جلوگیری شود. یادگاری با اشاره به نمونه‌هایی از تغییر نگرش نسل‌ها، تحولات فناورانه همچون تأثیر هوش مصنوعی بر رفتارهای اجتماعی، و پدیده‌های منسوخ‌شده‌ای مانند حساسیت به پوشش خیابانی، خواستار تغییر سریع و منظم سیاست‌ها برای انطباق با این تحولات شد و به‌روزرسانی مستمر سیاست‌گذاری را عاملی مهم برای پیشگیری از عقب‌ماندگی دانست.

دکتر سعید اکبری: روان‌شناسی سایبری و مدل بومی ایران

دکتر اکبری با تأکید بر اهمیت بازتعریف آسیب‌های اجتماعی، به تجربه‌ای شخصی از کلاس‌های دانشگاه اشاره کرد که نشان می‌دهد ملاک‌های تعریف آسیب می‌توانند متفاوت و گسترده باشند. وی این پرسش را مطرح کرد که آیا صرفِ افزایش فراوانی یک رفتار در جامعه می‌تواند آن را از فهرست آسیب‌ها خارج کند یا خیر، و هشدار داد که «عادی‌انگاری» (نرمال‌انگاری) پدیده‌هایی مانند فروپاشی خانواده، حتی در صورت شیوع بالا، می‌تواند پیامدهای نامطلوبی داشته باشد. او لزوم بررسی علمی و چندرشته‌ای این موارد را یادآور شد و پیشنهاد داد که تقسیم‌بندی‌های جدیدی در روان‌شناسی با پسوند «سایبری» شکل گیرد؛ از جمله روان‌شناسی قانونی سایبری، روان‌شناسی بالینی سایبری و روان‌شناسی شناختی سایبری، تا بتوان به نیازهای نوین ناشی از فضای مجازی پاسخ داد.

وی با اشاره به فقدان یک مدل مفهومی جامع برای آسیب‌های فضای مجازی در سطح جهانی، اعلام کرد که تیمی در ایران موفق به طراحی یک مدل بومیِ داده‌محور شده است که می‌تواند به مرجع جهان اسلام و منطقه تبدیل شود. این مدل دو مؤلفه اصلی دارد و بر تعریف ناهنجاری به‌عنوان «اختلال گسترده در نظم اجتماعی یا فردی» تأکید می‌کند. اکبری همچنین بر اهمیت آینده‌پژوهی و گسترش حوزه آسیب‌ها به موضوعات نوظهور مانند اثرات هوش مصنوعی تأکید کرد و گفت که باید پروتکل‌های مداخله و آموزش برای خانواده‌ها، معلمان و سازمان‌ها تهیه شود. او فرصت پیشرو بودن ایران در روان‌شناسی سایبری و روان‌شناسی داده‌محور را مهم ارزیابی کرد و خواستار تغییر پارادایم در مواجهه با فناوری‌های روز، به‌جای اتخاذ رویکردهای بازدارنده شد.