برای اصلاح جامعه، تأکید صرف بر احکام و شریعت کافی نیست. جامعه باید در مسیری حرکت کند که احساس سهولت داشته باشد و این امر مستلزم ارتقای بینش‌ها، شکل‌گیری نظام حب و بغض صحیح، و سیراب کردن مردم از معارف ارزشمند است. در غیر این صورت، دیگران با ارزش‌های نادرست جامعه را جذب می‌کنند و مسیر انحرافی را تقویت خواهند کرد.
نقش راهبر الهی در هدایت جامعه
رئیس پژوهشکده زن و خانواده در توضیح مبسوط الید بودن رهبر جامعه افزود: « اگر رهبر مبسوط الید باشد، باید با ایجاد ساختارها و طراحی امور به گونه‌ای عمل کند که جامعه از انتخاب مسیر درست لذت برده و از بندگی خدا احساس عزت‌مندی کند و از گناه احساس بدی داشته باشد. به تعبیر دیگر، نشاط اجتماعی را به مسیر تقوا بیاورد؛ جامعه ناگزیر است که نشاط و تکاپو داشته باشد ولی باید آن را قاعده‌مند کند، یعنی نشاط مردم در مسیر سعادت آنها باشد. این شأن اول راهبر است که جامعه را از مسیر انحرافی به مسیر مستقیم می‌آورد. شأن دوم این است که قدم به قدم با آنها برود تا از راه مستقیم منحرف نشوند.»
حجت الاسلام زیبایی نژاد با اشاره به اهمیت تسهیل گری رهبر جامعه در حرکت اجتماعی خاطرنشان کرد: «مسئله سوم که بسیار اهمیت دارد این است که مسیر حرکت را تسهیل کند. تعبیر ایشان این است که اگر علی (ع) راهبر بود، به گونه‌ای جامعه را حرکت می‌داد که هم راهبر و هم رهرو به آسانی حرکت کنند.»
وی افزود: «محور چهارم نتیجه است که به سرچشمه معرفت می‌رسد. معارف هیچ التقاطی ندارند و از طرفی گوارا هستند، یعنی ضمن پاک بودن معارف، از سیراب شدن از آنها احساس خوبی دارید.»
خیرخواهی و بصیرت در حکمرانی الهی
وی افزود: « امروز شعار جامعه، شفافیت است. مهم‌تر از شفافیت در عملکرد، شفافیت در نتیجه است. باید به طوری رفتار کنیم که خوب و بد از هم متمایز شود. گاهی عملکرد شما خوب است، اما درنهایت عملکرد شما این نیست که خوب و بد از هم متمایز شود. رفتار شما باید تمایز عدالت و ظلم و خیر و شر را برجسته کند تا مردم به قدرت تشخیص برسند و صف‌بندی را از هم متمایز کند. این تعبیری در خطبه جمع زنان مهاجر و انصار بود.»
حجت الاسلام زیبایی نژاد با بیان عبارت «و جعل ولایتنا نظاما للمله و طاعتا امانا من الفرقه» چنین تفسیر کرد: « خاصیت ولایت الهی این است که شما را به انسجامی حول محور توحید می‌رساند که ایمن‌بخش است. در جامعه افراد پر از تمایز هستند. اما زمانی که حول محور امام توافق کنند، یک انسجام اجتماعی ایجاد می‌کند که این تمایزات در خدمت تقویت انسجام است و این تمایزات منشا افتراق مضاعف نیست.»
وی افزود: «کاری که امام می‌کند، افراد جامعه را در تماس با هم تقویت می‌کند، ولی کار حکومت جور این است که صف‌بندی‌ها را در مقابل هم قرار می‌دهند و مزاحم یکدیگر می‌شوند. چه اتفاقی می‌افتد؟ یک دفعه می‌بینید که صف‌بندی‌های اجتماعی رقم می‌خورد که همه به دنبال استیفای حقوق از یکدیگر هستند و در واقع این صف‌بندی مبتنی بر تنازع در جامعه است. نظریه هابز این است که گرگ‌ها در هنگام چرت زدن مراقب هستند که اگر یکی بخوابد، بقیه به او حمله می‌کنند. جامعه اگر از گرگ‌های گرسنه پر شود، ذیل ولایت غیرالهی این شکل پیدا می‌کند و تبدیل به محلی برای رقابت‌های بی‌سر و انتهای اجتماعی می‌شود.»
وی ادامه داد: «راهبری الهی در صورتی رقم می‌خورد که راهبران الهی در مصدر کار باشند و مزاحمی نداشته باشند. ما در زمان غیبت چه کنیم در حالی که دستمان به عصمت نمی‌رسد؟ با آموزه تقوا و بصیرت باید این خلأ را پر کنیم که ولی فقیه آن را دنبال می‌کند. همه باید دست به دست هم بدهیم که راهبری الهی را در تحلیل‌ها و شناخت بهتر میدان و شناخت راهبردی درست دنبال کنیم و وقتی ولی به نکته‌ای رسید، نگذاریم مطالبه ایشان به زمین بیفتد.»
حجت الاسلام زیبایی نژاد نتیجه گیری خود از خطبه حضرت زهرا (س) را چنین تبیین کرد: «گمان نکنید که با تأکید بر احکام الهی و وجه شریعتی دین می‌توانید جامعه را اصلاح کنید. جامعه باید به صورتی حرکت کند که احساس سهولت کند. اگر در این مسیر به دو چیز، یکی وجه حساسیت‌ها و ارتقای بینش‌ها و دومی به شکل‌گیری نظام حب و بغض و نسبت به سیراب شدن جامعه از معارف توجه نکنید، دیگران جامعه و مردم را از ارزش‌های دیگری را سیراب می‌کنند.
وی افزود: «اینکه می‌گویند مردم را به زور به بهشت نبرید، وجه غیر دقیقی دارد. نظام آنها این است که بعضی احکام دین وجه سختی ندارد و با ناز پیش می‌رود. این تأیید نمی‌شود. مسیر اصلی اصلاحات این است که مردم متقاعد شوند و با آرامش به مسیر بیایند. اگر قاعده شما فشار باشد، درست نیست. اگر استثنای شما یک موقع فشار باشد که در کنار آن برای رفع مزاحمت‌ها استفاده کنید، مشکلی ندارد. وقتی مسیر اصلی این باشد که در عصر غیبت و در تمام اعصار تا زمان ظهور،کشمکش بین جنود ابلیس و رحمانی وجود داشته و تا زمان امام زمان نیز بنا نبوده است که جریان حق و باطل به نفع دیگری نابود شود. خواهید فهمید که درگیری ادامه دارد و این مسیر، مسیر رشد است به شرطی که قواعد میدان درگیری را بدانیم. باید مراقب باشیم که جنود شیطان کار می‌کنند و موانع واقعی یا برساختی را ایجاد می‌کنند، یعنی تصویرهایی از دین و راهبری دینی را ارائه می‌دهند که دل مردم را خالی کنند، مثل پرهزینه نشان دادن راه دین یا بازنمایی‌های زننده از دین.»
وی خاطرنشان کرد: «امکان دارد افراد بدنه اجتماعی گمراهی را انتخاب کنند، ولی خواص دنیا زده هستند که راهبری می‌کنند. جریان شیطان را که کنار نمی‌آیند با اینکه جریان الهی بتواند جریان کند. «قَالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ». جریان ملاء یعنی خواص دنیا زده، اشرافیت دارند و نفوذ دارند که در برابر پیروان الهی صف‌بندی می‌کنند.»
چالش‌های آینده و ضرورت تحول در خانواده
رئیس پژوهشکده زن و خانواده با اشاره به قرار داشتن در آستانه عصری جدید توضیح داد: «این عصر جدید یک وجه تکنولوژی و یک وجه سیاسی و امنیتی دارد. وجه تکنولوژیک این است که در عصر حاکمیت فضای مجازی و هوش مصنوعی با مسائل نوپدید زیادی روبرو هستیم که تصویر آینده سخت و مبهم است.
وقتی هوش‌های مصنوعی و رباتها نقش یک مادر را در منزل ایفا کردند و پدر و مادر بچه را به دست این‌ها می‌دهند، این مادر از بچه نگهداری می‌کند؛ اما این بچه زمانی که به بلوغ برسد، چه تصویری از خانواده در ذهن دارد و چطور نظام تحلیلی و رفتاری‌اش متحول می‌شود؟ شما در نظر بگیرید که در ربات‌های انسان‌نما، مادر را که تصویر کردیم، همسر را نیز تصویر کنیم. با هزینه‌ای که می‌خواهد برای ازدواج بدهد، می‌تواند دو همسر انسان‌نما انتخاب کند و روحیاتی که دوست دارد، همان در همسرش باشد و ارتباط داشته باشد. پرسش‌های نسل جدید این است که الگوهای تربیتی هوش مصنوعی چیست و چطور تربیت کنیم که در خدمت مسائل ما باشند و چطور جلوی نفوذ تکنولوژی را بگیریم که فسادزا نباشند؟»
حجت الاسلام زیبایی نژاد در بیان اهمیت این عصر افزود: «نکته دوم این است که از حالا به بعد احتمالاً وارد یک مقطع سخت آخرالزمانی خواهیم شد که تحولات منطقه‌ای بسیار شتابان خواهد شد و در حوزه سیاسی و امنیتی و امنیت اقتصادی و … ضربه می‌زنند و بزودی با فتنه‌های اجتماعی پرتکرار و زمین‌گیرکننده‌ای روبرو خواهیم بود که برخی منشاء اقتصادی دارد و خانواده به نحوی از بی‌پناهی و آسیب اقتصادی می‌رسد و ممکن است آستانه تحملش کم شده و به عصیانی برسد.»
وی ادامه داد: «بحث فتنه‌ها و منشاء اجتماعی و فرهنگی رویکرد زنانه خواهند داشت. تأثیرات فرهنگی و اخلاقی و زندگی مسئله‌های اجتماعی را متکثر و عمیق می‌کند. این زمینه‌هایی که داریم، زمینه بحران اقتصادی داخلی، تحریم و تنزل ارزش‌ها در خانواده و ازدواج و اخلاق و بحث‌های امنیتی و منطقه‌ای است که احتمالاً ابعاد جهانی داشته باشد و تکنولوژی‌های نوظهور بیش از پیش ما را درگیر خواهد کرد.»
باید تحولات هویتی را رصد کرد و برای آن اولویت داشت
رئیس پژوهشکده زن و خانواده با تأکید بر اهمیت مسئله زن و خانواده یادآور شد: «اولین تحولات هویتی است که از دهه‌های قبل آغاز شده، ولی یک سیر و روند شتابان پیدا کرده است. نسل های جدید موسوم به نسل زد و نسل آلفا مسائل خاصی دارند که مقطع نوجوانی و شکل‌گیری هویت‌شان در فضای مجازی شکل گرفته است و کمتر مشتری رسانه‌های عمومی مثل تلویزیون هستند و بیشتر به سمت شبکه‌های اجتماعی گرایش دارند و ویژگی فردگرایی در این‌ها بیشتر است.»
وی افزود: «نسل جدید تحولاتشان به این صورت است که کمتر از گذشته جنسیت را پایه می‌دانند. اینکه بدن من زنانه است، زن هستم و در آخر هم زن هستم، مسئله‌شان این نیست. می‌گویند چه اشکالی دارد که مرد باشم؟ به تعبیری دیگر، نسل جدید می‌خواهد اولا از کلیشه‌های جنسیتی و دوما از آرمانها رها شود. نسل جدید می گوید می‌خواهم پویا و در حال حرکت و جنب و جوش باشم، ولی از آرمان‌خواهی متنفر هستم و اشکالش به نسل گذشته این است که چقدر آرمان‌طلب بودید؟! نسل امروز سر این اصل آرمان‌خواهی بحث دارد . اینکه من یک آرمانی داشته باشد که هزینه بدهد را نمی‌پسندد و می‌خواهد از این نگاه‌ها رها شود و رهایی از آرمان‌خواهی و رهایی از ارزش‌ها را پیگیری می‌کند. برای این نسل، “من” مهم است.»
حجت الاسلام زیبایی نژاد در توضیح قواعد نسلهای جدید عنوان کرد: «رهایی برای آنها از قواعد زندگی است. آنها می‌گویند ما باید لحظه‌های خودمان را هر لحظه خلق کنیم. بعد از آن نیز به دنبال رهایی از خود زندگی هستند. الگوهای خودکشی در دهه اخیر اصلاً با دهه‌های قبلی قابل مقایسه نیست. این نوع خودکشی از نمادی از احساس رهایی نسل جدید از زندگی تلقی می‌شود. بعد از رهایی از ارزش‌ها و مرجعیت معنا ساز، به رهایی از دین فکر می‌کنند. اصل زندگی و رهایی برایشان مهم است.»
وی ادامه داد: «آزادی برای نسل جدید مسئله است و آزادی به مثابه رهایی را دارند به خورد ایشان می‌دهند. دیگران دارند یک انحرافی در مطالبات نسل جدید ایجاد می‌کنند. نظام اسلامی چه تصویری از آزادی دارد؟ آیا آزادی نسل جوان برایش مسئله است و آزادی را به مثابه رهایی و معنای دیگری از آزادی را مدنظر دارد؟ برنامه‌اش برای جوانان و نوجوانان که هم آزاد شوند و احساس آزادی کنند چیست؟»
رئیس پژوهشکده زن و خانواده پیگیری قاعده حرکت و جنب و جوش را برای حاکمیت از مسئله‌های اساسی دانست و بیان داشت: «بعد از تلاش حاکمیت همان نسل هم می‌گوید اصلاً حاکمیت کیست که باید به ما نقش بدهد؟ تصویرمان را باید اصلاح کنیم و این تصور استعلایی اشتباه است. بعد از تحول هویتی، باید تحول در خانواده را دنبال کنیم. اول تحول در سلسله مراتب و دیگری تحول در روابط خانوادگی و مناسبات آن است. قواعد رفتاری نسل قبل با نسل فعلی تغییر کرده است. تحول در الگوی خانواده مبتنی بر اقتدار کم‌اهمیت نیست. سلسله مراتب اقتدار در خانواده با سلسله مراتب اقتدار در اجتماع ارتباط و نسبت دارد.»
وی ادامه داد: «تحول دیگری که در حال وقوع است، تحول در مطالبه برابری جنسیتی است که در خانواده و جامعه داریم. از دهه هفتاد با اصلاح قوانین به سمت برابری جنسیتی آمده‌ایم و این برابری جنسیتی برای قانون‌گذار به ارزش تبدیل می‌شود. آهنگ این تحول آرام است، ولی مطالبه جوانان بیشتر از این‌هاست.»
وقتی نسل زد به رسمیت شناخته شدن را می‌خواهد
حجت الاسلام زیبایی نژاد به رسمیت شناخته شدن را مطالبه بیشتر جوانان و نوجوانان دانست و تبیین کرد: «نسل جدید، امر شخصی را مسئله می‌داند و دغدغه‌های اجتماعی و سیاسی برایش در اولویت نیست. اینکه کدام دولت روی کار است، مهم نیست؛ او به دنبال لذت لحظه‌ای و خودِ واقعی‌اش است و می‌خواهد خود را به شکلی که می‌پسندد، شکل دهد، نه لزوماً به تأیید دیگران. کسی که مسئله‌اش امر شخصی شده، دیگر پرچم و سرزمین و دین که در ذهن او جزو امور شخصی نیستند، مهم نخواهند بود. او وقتی ببیند که حاکمیت و قوانین علیه امر شخصی‌اش هستند، با نزدیک‌ترین افراد خود شبکه‌ای درست می‌کند تا امر شخصی‌اش را پیگیری کند و بگوید کسی حق ندارد امر شخصی ما را از بین ببرد و این مطالبه نسل جدید می‌شود.»
وی ادامه داد: «جنبش‌های جدید اجتماعی که جنبش‌های پست‌مدرن هستند، از مسیر سیاست زندگی به دست می‌آیند. امروزه مطالبه حقوق شخصی و به رسمیت شناختن سبک زندگی من، نشانه جنبش‌های امروزی است. دغدغه نسل زد و الفا کمتر از گذشته پیگیری مسئله امر ملی، میهنی و … است. این جوان وقتی به نتیجه نمی‌رسد، به خیابان می‌آید و کنش می‌کند. او پرچم آتش می‌زند و عامل بیگانه نیست؛ وقتی شما او را به رسمیت نمی‌شناسید، او هم شما را به رسمیت نمی‌شناسد.»
رئیس پژوهشکده زن و خانواده شیوه انتخاب نسل جدید را چنین توصیف کرد: «مسئله نسل جدید وقتی به میدان انتخابات می‌آید، با ترحم به کسی رأی نمی‌دهد تا او را به رسمیت بشناسد. مسئله‌اش این است که کسی بیاید که در دوران زندگی‌اش، شرایط بهتری داشته باشد. اینجا زنگ خطر است.»
توصیفات از نسل زد، به معنای توصیف کل جامعه نیست
وی ادامه داد: «البته تحلیل ما این نیست که کل جامعه این‌طور است. این بخشی از جامعه است که تحت تأثیر جریان‌های جهانی است و در مقابل، جریان دیگری نیز به سمت ارزش‌ها می‌رود. انتقاد این بخش نسبت به نسل ما این است که شما کاری کردید که دین‌داری نزد ما مخدوش شود. اشکالش به اندیشمندان دینی این است که شما می‌خواهید دین را به گونه‌ای ارائه دهید که معادله عاملیت و جنبش را داشته باشد. نسل جدید انقلابی امروز به دنبال عمل‌گرایی و برنامه‌های تحولی است.»
حجت الاسلام زیبایی نژاد در توصیف نسل جدید انقلابی تأکید کرد: «آنها می‌گویند که ما لحظه به لحظه باید انقلاب کنیم و باید این را فهم کرد و به رسمیت شناخت.»
وی افزود: «ما در الگوهای راهبری در جامعه دو مشکل اساسی داریم. مسئله‌ای که متوجه اندیشمندان مسلمان است، این است که دین را از زاویه ثابتات فهم کرده‌اند و معادله حرکت پویایی اجتماعی، مسئله ذهنی نبوده است. جدای از اشکالی که حاکمیت دینی را فقط در حاکمیت تشریعی فهم کرده‌ایم و حکمرانی اندیشه را دنبال نکرده‌ایم، حکمرانی پویایی را نداریم. تا زمانی که قاعده حرکت نداشته باشیم، پیروز نخواهیم شد.»
تحلیلی دیگر بر فتنه ۱۴۰۱
رئیس پژوهشکده زن و خانواده با ارائه زاویه نگاهی دیگر از فتنه ۱۴۰۱ تحلیل کرد: «آن کسانی که به خیابان آمدند می‌خواهند اعلام کنند که ما نوجوان‌های تحقیرشده‌ای هستیم که هیچ‌وقت شما ما را ندیدید، به رسمیت نشناختید، بازی ندادید و با مسائل اجتماعی درگیر نکردید. اگر حاکمیت مسئله نسل جوان را نفهمد، شکست خورده است. بنابراین به فکر کردن و مسئله‌مندی نسل جوان بها دهید و میدان کنش بدهید. هر کس بازی جدیدی ابداع کند یا بلواری را بسازد و آباد کند، باید بها بگیرد. زمانی که زمینه‌های تحرک اجتماعی را فراهم نمی‌کنید و معنا بخشی صورت نمی‌گیرد، این برنامه بالا به پایین است یا زمینه مشارکت را فراهم می‌کند تا احساس کنند که بازی می‌کنند یا کسی آنها را بازی می‌دهد. این مهم است.»
وی افزود: «اگر حاکمیت نتواند عبور کند، تحت عنوان قطب‌بندی یاد می‌شود. فضای دوقطبی فهم را مختل می‌کند و اجازه نمی‌دهد مسائل را آن‌طور که هست بفهمید. وقتی در مسئله‌ای نگاه خصمانه دارید، یک طرف یک پاسخ می‌دهد و طرف مقابل با او ستیزه می‌کند و فهم مشترک ایجاد نمی‌شود و صف‌بندی اجتماعی شکل می‌گیرد. سوال این است که در زمانی که فضای قطب‌بندی و تخاصم است، روحانیت و مسجد و حوزه علمیه و نظام در یک طرف هستند یا در وسط دارند داوری می‌کنند؟ این مهم است که روحانیت خود در نزاع است یا نه؟ پیمایش‌های اجتماعی بیشتر نشان می‌دهد که قشر خاکستری در حال کاهش است. این نشان می‌دهد که دو قطبی در جامعه تشدید می‌شود و این بخش مهم اگر می‌گویید آن طرفی، نمی‌توانید بگویید دشمن. دشمن یک دهم درصد یا یک درصد نیست، بلکه پنجاه یا شصت درصد است.»
لزوم موقعیت شناسی حاکمیت و حکمرانان در دوقطبی‌های اجتماعی
حجت الاسلام زیبایی نژاد در بیان اهمیت موقعیت شناسی حاکمیت در دوقطبی‌ها تبیین کرد: «مشکل جایی است که حوزه علمیه و روحانیت می‌خواهند در یکی از دو سطح بایستند و نقش متعادل‌کننده را ایفا نکنند. اگر حل نشود و بحث جوانی جمعیت به پروژه‌ای تبدیل شود که در یکی از قطب‌بندی‌ها طرفدار دارد و دیگری طرفدار ندارد، شکست خورده و مرده است. در فضای قطب‌بندی‌شده نمی‌توان حرف کارشناسی شده و تخصصی زد.»
وی ادامه داد: « رهبر انقلاب به دنبال تحول در ساختار جامعه به گونه‌ای عاقلانه است. اگر شما بخواهید از قطب‌بندی اجتماعی وارد شوید، آن مزیت‌ها را تبدیل به گسل می‌کنید. اگر حاکمیت نتواند برنامه‌ای برای قطب‌بندی بگذارد، فتنه‌های اجتماعی زمین‌گیر خواهد شد و رنگ و بوی زنانه پیدا خواهد کرد. زنی که از زنانگی فرار می‌کند، عامل انفجار ارزش‌های اخلاقی در جامعه می‌شود. جنبش‌ها نشان‌دهنده این است که حاکمیت بتواند مسئله خود را کاهش دهد و با عبور از حکمرانی‌ها به سمت این برود که امر اجتماعی را مسئله خانواده و نوجوان کند. با مشارکت دادن نرم آنها، این اتفاق رقم می‌خورد.»
نظرات